sâbir-türkce

هاردا موسه‌لمان گؤروره‌م٬ قورخورام



صابير



http://sabir-turkce.blogspot.com/





پا-يى پيياده دوشوره‌م چؤل.له‌ره٬

خار-ى موغيلان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



سئير ائديره‌م برر-و بييابانلارى٬

غول-ى بييابان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



گاه اولورام بحرده زؤوره‌ق نيشين٬

دالغالى طوفان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



گه چيخيرام ساحيله هر ياندا مين٬

وحشى-يى غورران گؤروره‌م٬ قورخمورام.



گاه شفه‌ق تك دوشوره‌م داغلارا٬

يانقيلى وولقان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



گاه انيره‌م سايه تك اورمانلارا٬

ييرتيجى حئيوان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



اوز قويورام گاه نئييستانلارا٬

بير سورو آسلان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



مقبه‌ره‌ليكده ائديره‌م گه مكان٬

قبريده خورتان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



منزيل اولور گه منه ويرانه‌له‌ر٬

جين گؤروروه‌م٬ جان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



خاريجى مولكونده ده حتتا گزيب٬

چوخ توحه‌ف اينسان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



بو كوره-يى ارضده من موخته‌صه‌ر٬

موخته‌ليف الوان گؤروره‌م٬ قورخمورام.



لئيك بو قورخمازليق ايله دوغروسو٬

آى داداش! واللاهى٬ بيللاهى٬ تيللاهى؛



هاردا موسه‌لمان گؤروره‌‌م٬ قورخورام!

قورخورام!٬ قورخورام!٬ قورخورام!.....



بیسه‌به‌ب قورخمورام، وجهی وار

نئيله‌ييم آخير٬ بو پوخ اولموشلارين٬



فيكرينى قان قان گؤروره‌م٬ قورخورام!.

قورخورام!٬ قورخورام!٬ قورخورام!.....





QORXURAM



Pâ-yi piyâdə düşürəm çöllərə

Xâr-i müğilan görürəm, qorxmuram



Seyr edirəm bərr-ü biyâbanları

Qul-i biyâban görürəm, qorxmuram



Gah oluram bəhrdə zövrəqnişin

Dalqalı tufan görürəm, qorxmuram



Gəh çıxıram sâhilə, hər yanda min

Vəhşiy-i qurran görürəm, qorxmuram



Gâh şəfəq tək düşürəm, dağlara

Yanqılı vulkan görürəm, qorxmuram.



Gəh ənirəm sâyə tək ormanlara

Yırtıcı heyvan görürəm, qorxmuram



Üz qoyuram gâh neyistanlara

Bir sürü aslan görürəm, qorxmuram



Məqbərəlikdə edirəm gəh məkan

Qəbrdə xortdan görürəm, qorxmuram



Mənzil olur gəh mənə virânələr

Cin görürəm, can görürəm, qorxmuram



Bu küre-yi ərzdə mən, müxtəsər

Müxtəlif əlvan görürəm, qorxmuram



Xârici mülkündə də həttâ gəzib

Çox tühaf insan görüröm, qorxmuram



Leyk, bu qorxmazlıq ilə, doğrusu,

Ay dadaş, vallâhi, billâhi, tallâhi



Harda Müsəlman görürəm, qorxuram!..

Bisəbəb qorxmayıram, vəchi var:



Neyləyim âxır, bu pox olmuşların

Fikrini qan qan görürəm, qorxuram

Qorxuram, qorxuram, qorxuram!..

posted by Mehran Baharlı @ 7:50 AM 0 comments

SABİR'IN HƏYAT VƏ YARADICILIĞI



SABİR'IN HƏYAT VƏ YARADICILIĞI (1862-1911)


Ələkbər Zeynalabdin oğlu Tahirzadə 1862-ci il mayın 30-da Şamaxı'da anadan olmuşdur. Atası kiçik baqqal dükanı olan dindar bir kişi idi və Ələkbər'i gələcəkdə ruhani görmək istəyirdi. Buna görə oğlu səkkiz yaşına çatanda onu mollaxanaya qoymuşdu.

Mollaxanada şagirdlərin ilk vəzifəsi Quran'ı oxumaq idi. Ancaq Ələkbər Quran'ı oxuyub başa vurmadan yazı yazdığı üçün mollası tərəfindən falaqqaya salınıb döyülmüşdü. Onu sıxan yalnız mollaxanadakı dözülməz qanun-qaydalar, maraqsız keçən dərslər idi. Evdə ata və anası səkkiz yaşlı oğullarını oruc tutmağa, namaz qılmağa məcbur edirdilər. Sabir'in uşaq vaxtı yazdığı üç misralıq ilk şerində bu acı həqiqət çox tə'sirli ifadə olunur:

Tutdum orucu irəmazanda,
Qaldı iki gözüm qazanda,
Mollam da döyür yazı yazanda.

Sabir 12 yaşına qədər mollaxanada oxumuş, sonra məşhur şair Seyid Əzim'in açdığı yeni üsullu məktəbə keçmişdi. Bu məktəb onun üçün faydalı olmuş, xüsüsilə biliyinin və şairlik iste'dadının inkişafına kömək etmişdir. Müəllimi Ələkbər'ə Fars dilindən şe'rlər tərcümə etdirir, sonra bu tərcümələri oxuyub ona məsləhətlər verir, məktəbli şairin yaradıcılıq həvəsini artırırdı.

Seyid Əzim öz şagirdinin tərcümələri ilə bərabər, orijinal şe'rlərini də oxuyub redaktə edirmiş. Lakin bir-iki il sonra atası Ələkbər'i təhsildən ayırıb öz dükanında köməkçi işlədir. Ancaq elmə və ədəbiyyata həvəsi sönməyən gənc yenə oxuyub yazmağında davam edir. Dostu Abbas Səhhət'in yazdığına göre, Sabir alış-verişdən ziyadə oxuyub-yazmağa həvəs göstərdiyi üçün atası hirslənib tez-tez onu məzəmmət edirmiş: hətta bir dəfə şe'r dəftərini də cırıbmış.

Atasının bu hərəkəti gənc Sabir'ə ağır tə'sir etsə də, onu mütaliədən və şe'r yazmaqdan çəkindirəbilmir. Əksinə, bu münasibətlə yazdığı bir qitəsində o, ş'er dəftərinin atası tərəfindən cırılmasına cavab olaraq şairlikdən əl çəkməyəcəyini, atası onu bir də incidərsə, Şamaxı'dan çıxıb gedəcəyini qeyd edir.

Doğrudan da, Sabir atasının verdiyi əzab-əziyyətdən xilas olmaq üçün 1885-ci idə ziyarət adı ilə səyahətə çıxıb, Orta Asiya'ya, oradan da İran'a gedir.O, Səbzivar, Nişapur, Səmərqənd, Buxara, Xorasan və başqa şəhərləri gəzir. Bir tərəfdən yerli feodal və ruhani ağaların taladığı bu yerlərin yoxsulluğu və cəhaləti şairə ağır tə'sir bağışlayırsa, o biri tərəfdən bu şəhərlərdə tərəqqipərvər alim və yazıçılarla görüşüb tanış olur.

İlk səfərindən qayıdandan sonra 1887-ci ildə o, qohumlarından olan Büllurnisə adlı qızla evlənir. On beş il ərzində onun 8 qızı, bir oğlu dünyaya gəlmişdir. Belə böyük ailə sahibi olmaq Sabir'in vəziyyətini olduqca çətinləşdirmişdi. Başqa bir sənəti olmayan şair ailəsini dolandırmaq üçün sabun bişirib satır, ailəsini çox çətinliklə dolandırırdı. Buna baxmayaraq o, yenə dövrünün qabaqcıl ziyalıları ilə əlaqə saxlayır, bədii yaradıcılıqla məşğul olurdu.

1902-ci ildə baş vermiş dəhşətli zəlzələ şəhəri tar-mar etmişdi. Yanğın nəticəsində şəhərdə yüzlərcə imarət yanıb külə dönmüş, əhalinin çox qismi evsiz-eşiksiz, quru yerdə qalmışdı. Bu zaman Sabir'in evi də dağılmışdı. Şair tək başına böyük bir çətinliklə ailəsi üçün müvəqqəti bir daxma düzəltmişdi.

Xatirələrdə deyilir ki, çox fədakar, qayğıkeş, mehriban ailə başçısı olan Sabir uşaqlarının yalnız maddi ehtiyacını deyil, mə'nəvi rahatlıq və tərəqqisini də tə'min etməyə çalışmışdır. O, arvadını və qızını savadlı görmək istəyir, onlara əlifba öyrədirmiş. Şairin qızı Səriyyə sonralar yazırdı ki, həyatının olduqca ağır, sıxıntılı keçməsinə baxmayaraq, atam xoş üzlü, zarafatçıl, səmimi idi.

XIX əsrin sonu, XX əsrin ilk illərində ağır ailə qayğısı çəkən Sabir şe'rdən bir qədər uzaqlaşsa da, tamam ayrılmamışdı. 1901-ci ildə Şamaxı'ya qayıdan Abbas Səhhət'in bu zaman onu mə'nəvi cəhətdən böyük köməyi dəymişdi. Onlar boş vaxtlarında Şamaxı'nın o zamankı ziyalılarından Ağəli Bəy Nasəh və Məhəmməd Tərrah'la kiçik bir ədəbi məclis düzəldib, axşamlar klasik şairlərin və ya özlərinin şe'rlərini oxuyub təhlil və müzakirə edirdilər.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Sabir'in şe'rləri mətbuat səhifələrində görünür. 1903-cü ildə “Şərq-i Rus” qəzetində onun şe'ri çap olunur. Bir qədər sonra isə o,”Həyat” qəzetində şe'r çap etdirir. 1906-cı ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalını öz arzularına müvafiq həqiqi bir xalq jurnalı kimi qarşılayıb onun ən sevimli şairi, ən fəal müəlliflərindən biri oldu.

Bu zamandan C. Məmmədquluzadə ilə Sabir arasında qırılmaz dostluq münasibətləri yarandı. Hər iki sənətkar əməkçi xalqın qanını soran zalım ağalara, yaltaq ruhanilərə, satqın ziyalılara sarsıdıcı zərbələr vururdu. Bütün bunların nəticəsi olaraq Sabir özünə çoxlu dost qazandığı kimi, düşmən də qazanmışdı. Şe'rlərini gizli imzalarla yazmasına baxmayaraq, istər Şamaxı'da və Bakı'da, istərsə də Azərbaycan'ın başqa yerlərində və İran'da bir çox irticaçılar şairin əsərlərini pisləyir, onun yazdığını oxuyanları kafir e'lan edirdilər. Hətta bə'zən ruhanilər Sabir'in ölümünə fitva verir, varlılar ona hədələyici məktublar göndərir, qoçular küçədə yolunu kəsib ağır sözlər deyirdilər.

1907-ci ilin əvvəllərində Sabir sabun bişirib satmaqdan əl çəkib, mətbuat və maarif sahəsində çalışmaq, şe'r yaradıcılığını daha müntəzəm davam etdirmək qərarına gəlir. O, Bakı'ya gəlib bir müddət “İrşad” qəzetinin redaksiyasında korektor işleyir və müəllimlik imtiyazı əldə etmə üçün imtahan verməyə hazırlaşır. Bu arada Qori müəllimlər Seminariyasında işləyən müəllim dostlarından bir neçə fərəhli məktub alır. Həmin məktublarda deyirdi ki, yaxın zamanlarda seminariyanın Azərbaycan şö'bəsində müəllim yeri boşalacaqdır. Dostları şairə həmin yeri tutmaq üçün təşəbbüs etməyi məsləhət görür və bu işdə ona kömək edəcəklərini bildirir.

1908-ci il aprelin 11-də Bakı quberniya ruhani idarəsində imtahan verən şair mayın 7-də Tiflis'ə gedib, Qafqaz şeyxülislamı idarəsindən ana dili və şəriət müəllimi diplomu alır. Lakin Qori'dən aldığı bir məktubdan sonra o, seminariyadan ümidini kəsməli olur. Bir müddət şair Şamaxı məktəblərindən birində köməkçi müəllim sifətilə dərs deyir. Müəllim yoldaşları onun dərin bilik və pedaqoji ustalıqla verdiyi dərsləri çox bəyənirlər.

Həmin ilin sentyabr ayında Sabir çoxdan arzuladığı “Ümid” məktəbini açmağa müvəffəq olur. Bu məktəbdə 60-a qədər şagird oxuyurdu. Yeni üsülda olan başqa məktəblərdəki kimi burada da şagirdlər ıskamyada oturur, əyani vəsaitlərdən istifadə edir, ekskursiyaya çıxırdılar. Məktəbdə ana dili, Fars dili, hesab, coğrafiya və təbiətə dair mə'lumat verilir, Quran və şəriət dərsləri tədris edilirdi.

1910-cu ilin əvvəllərində Sabir Bakı'ya işləməyə gəlir. Əvvəlcə “Zənbur” jurnalının redaksiyasında çalışır. Az sonra Balaxanı məktəbində böyük həvəslə dərs deməyə başlayır. Müəllimliyi ilə bərabər, şair Balaxanı neft mə'dənlərində işləyən fəhlələrə, yerli inqilabçılara yaxınlaşaraq, onların açdıqları “Nur” kitabxanasının fəal üzvü olur. O ilin yazından Sabir Bakı'da çıxan “Günəş” və “Həqiqət” qəzetlərinin redaksiyasında işləyir. “Günəş” qəzeti hər həftənin cümə günü “Palanduz” sərlövhəsi ilə gülüş səhifəsi buraxırdı. Sabir bu səhifədə “Nizədar” və “Çuvalduz” imzaları ilə müntəzəm surətdə ifşaçı əsərlər çap etdirir. Şair eyni zamanda “Molla Nəsrəddin”ə də yazmaqda davam edir.

Aylarla ehtiyac içində, işsiz, əzab-əziyyətlə dolanan böyük şair 1910-cu ilin axırlarında ciyər xəstəliyinə tutulub, Şamaxı'ya qayıdır. 1911-ci ilin may ayında o, müalicə üçün Tiflis'ə gedib, dostu C. Məmmədquluzadə'nin evində yatır. “Molla Nəsrəddin”in əməkdaşları şairə böyük qayğıkeşlik göstərirlər. Xəstəliyinin getdikcə şiddətləndiyinə baxmayaraq, Sabir yenə şe'r yazmağa davam edir, yeni-yeni taziyanələr üzərində işləyir, “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaksiya işlərinə yaxından kömək edir.

İyun ayında həkimlər şairə cərrahiyə əməliyyatı aparmağı təklif edirlər. Lakin xəstə buna razı olmur. O, Şamaxı'ya qayıdır. Axır günlərindən birində şair deyir:

İstərəm ölməyi mən, leyk qaçar məndən əcəl,
Gör nə bədbəxtəm, əcəldən də gərək naz çəkəm!

“Molla Nəsrəddin” jurnalı 1911-ci il 14-cü sayında xəstə şairə maddi yardım etməyə çağıran bir e'lan dərc edir. Bu e'landan sonra Rusiya'nın və Şərq'in bir çox şəhərlərindən onlarla oxucu böyük xalq şairinə məhəbbət və hörmət əlaməti olaraq “Molla Nəsrəddin”in ünvanına ianə göndərirlər.

Xəstəliyinin çox şiddətləndiyini və ona başqa bir əlac olmayacağını görən şair cərrahiyə əməlliyatına razı olub, iyulun 8-də Bakı'ya gəlir. Lakin artıq həkimlər cərrahiyənin də heç bir fayda verməyəcəyini söyləyərək, ona tez Şamaxı'ya qayıtmağı məsləhət görürlər. Jurnalist H. Qasımov xəstə şairlə Bakı'da son görüşünü xatırlayaraq yazır: “... Qəzetdə yazarsan, Sabir deyirdi ki, mən vücüdumda olan ətimi xalqımın yolunda çürütdüm. Əgər ömür vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqımın yolunda qoyardım”.

1911-ci il iyulun 12-də, həyatının və yaradıcılığının ən parlaq bir vaxtında Sabir vəfat edir. Şairin cənazəsi Şamaxı'da “Yeddi günbəz qəbiristanı”nda dəfn olunur.

Sabir'in xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq vəfatından bir il sonra, 1912-ci ildə arvadı Büllurnisə xanım, dostları Abbas Səhhət və M. Mahmudbəyov'un sə'yi ilə onun şe'rləri “Hophopnamə” adı ilə çap olundu. Oxucular kitabı hərarətlə qarşıladılar. İki il sonra xalqın ianəsilə “Hophopnamə”nin ikinci, daha mükəmməl nəşri buraxıldı.

Sovet hakimiyyəti illərinde Sabir irsinə maraq görülməmiş dərəcədə artdı, “Hophopnamə” böyük tirajla bir neçə dəfə çap olundu.

YARADICILIĞI

Sabir bədii yaradıcılığa kiçik yaşlarında, Seyid Əzim Şirvani'nin məktəbində oxuduğu zaman başlamış, ilk şe'rlərini Şərq'in Firdovsi, Sə'di, Füzuli kimi böyük klasiklərinin tə'siri ilə yazmışdır. Bu əsərlər lirik üslubda və əsasən qəzəl janrındadır. Başqa Azərbaycan sənətkarları kimi, Sabir'in də qəzəllərinin ana xətti, leytmotivi məhəbbət duyğularının təsvir və tərənnümüdür.

Sabir'in lirik qəhrəmanı Aşiqdir. O, sevgilisi haqqında orta əsr poeziyasından tanıdığımız aşiglərin dili ilə danışaraq öz dərdlərini, həsrətini nağıl edir, ayrılıqdan, hicrandan, sevgilinin rəqibə uymasından şikayətlənir.
Bu qəzəllərin məzmunu kimi, bədii təsvir və ifadə vasitələri də orta əsr şe'rində çox işlənən, hətta bir qismi sabitləşmiş söz və ifadələrdən ibarət idi. Aşiq çox vaxt özünü Məcnunla, sevgilisini isə Ləyli ilə müqayisə ədirdi. Pərvanə, şəm kimi obrazlardan, Adəm, Zökhak, Kə'bə, Babil kimi dini, əfsanəvi, coğrafi adlardan tez-tez istifadə olunurdu.

Şairin yetkin vaxtında, 21-ci əsrin axırı, 20-ci əsrin əvvəlində yazdığı lirik şe'rlərin bir qismi ictimai mövzudadır. Məhəbbət və gözellik dünyasında yaşayan Aşiqdən fərqli olaraq, buradakı lirik qəhrəman mübarizə meydanında çarpışan müdrik və atəşin vətəndaşıdır. Onun arzusu “dilbər-i hürriyət”ə çatmaqdır. Mövcud cəmiyyətin ziddiyətlərini dərindən başa düşən bu qəhrəman üçün həyat zindandır:

Mən bələ əsrarı qana bilmirəm,
Qanmaz olub dayana bilmirəm.
Neyləməli, göz görür, ağlım kəsir,
Mən günəşi göydə dana bilmirəm.
Derlər usan, hərzə-vü hədyan demə,
Güc gətirir dərd, usana bilmirəm!

Şairə görə dünyada insan ya avam olmalı, şüursuz, idraksız, duyğusuz bir ömür keçirməli, ya da mübarizə aparmalı, həqiqi həyata çatmalıdır. Sabir'in lirik qəhrəmanı min bir əzab və əziyyətə düşsə də, şüurlu, mübariz bir həyat keçirməyi üstün tutur. Şüur, düşüncə, duyğu isə onun nəzərində həyat, azadlıq, xoşbəxtlik uğrunda mübarizə onun üçün əsas amillərdəndir.

Bədii yaradıcılığa lirik şe'rlərlə başlayan və sonralar da bir çox lirik şe'rlər yazan M. Ə. Sabir ədəbiyyat tarixində dahi satirik kimi məşhurlaşmışdır. Zəmanə onu 1905-ci il inqilabının sənətkarları sırasına daxil edərək, uzun zaman təbiətində gizli qalan böyük bədii iqtidarı üzə çıxarmışdır.

Sabir'in satirik üslubu birdən-birə formalaşmamışdır. Bu nöqtəyə çatana qədər o, uzun bir hazırlıq mərhələsi keçmişdir. Hələ çox-çox əvvəllər gənc şair mürtəce' adamlara, gərilik və mövhümata tənqidi yanaşmağa başlamışdı. 1905-ci il inqilabı isə Sabir'in dünya baxışında və bədii yaradıcılığında əsaslı dönüş əmələ gətirmişdir. Şair inqilabi hərəkata rəğbət bəsləmək, özünəməxsus üslubda ideyalar təbliğ etmək dərəcəsinə yüksəlimişdir. Əsərlərində ictimai məzmun, siyasi pafos güclənmiş, onda vətənpərvərlik, inqilabi-demokratik ideyalar, yüksək mə'nada xəlqilik xüsüsiyətləri qüvvətlənmişdir.

Sabir'in bədii forma sahəsində də böyük bir novator səviyyəsinə qaldıran, onun əsərlərini demokratik bədii formanın parlaq timsalına çevirən yenə həmin tarixi dövr - 1905-ci il inqilabı olmuşdur.

1905-ci ilin şüurlarında əmələ gətirdiyi yeniliyə, sosiyal və milli oyanışa sevinən Sabir irticaçıların bu tarixi inkişafdan narazılığı görüb onları istehzalı gülüşlə qarşılayırdı. Bu, şairin inqilabi özünəməxsus bir yol ilə alqışlaması, onun tarixi əhəmiyyətini qiymətləndirməsi demək idi.

Dövrün ən ciddi sosiyal-siyasi münasibətlərini, müxtəlif ictimai baxışları çox canlı, həyati şəkildə, hətta bir çox hallarda məişət səhnələri ilə əks etdirən Sabir'in fikir və xəyalının mərkəzində xalq dururdu. Əsərdən əsərə keçərək qüvvətlənən, daim yeni məna və ifadə formaları alan xalq mövzüsü idi. Özü də bu mövzü müxtəlif bədii üsüllarla işlənmişdir.

Əsərlərinin bir qismində Sabir zəhmətkeşlərin qüdrətli müdafiəçilərindən biri olaraq bilavasitə xalqı öz haqqını başa düşməyə, birləşməyə çağırır. O, əməkçi insana məhəbbətini açıq bildirərək, “böyüklərin”, “zorbaların” zülmündən nifrətlə danışır. Belə əsərlərində o, fikirləri öz dilindən söyləyir. Əsərlərinin çoxunda isə şair istismarçı siniflərin nümayəndələrini danışdırmaq üsülundan istifadə edir. Belə əsərlərdə mənfi sürətin özü eyiblərini e'tiraf edib, daxili aləmini açır. O öz sözləri ilə oxucunu özünə güldürür. Başdan ayağa kinayə və istəhza ifadə edən belə şe'rlərə “satirik monoloq” adı vermək olar.

Bu əsərlərdə mənfi tipləri düşündürən əsas məsələ əməkçi xalqda əmələ gələn dəyişiklik, onun fəallaşıb siyasi getdikcə daha çox qarışması, daha çox qüvvə, bacarıq əldə etməsidir.

posted by Mehran Baharlı @ 6:18 AM 0 comments

Celil Mommedgulizade

POSTA KUTUSU

DANBAŞ KOYUNUN ÖYKÜSÜ

RUS KIZI

posted by Mehran Baharlı @ 6:49 PM 2 comments

CELİL MEMMEDGULUZADE ÜZERİNE

CELİL MEMMEDGULUZADE ÜZERİNE

10 Şubat 1866 tarihinde Azerbaycan'ın Nahçivan ilinde doğdu, 4 Ocak 1932 tarihinde Bakü'de öldü.
Çarlık Rusyası Azerbaycanında ünlenen ve ardı sıra Sovyetler döneminde ününü pekiştiren yazar Celil Memmedguluzade, Ortaçağ feodal döneminden kalma toplumsal ilişkilerin, derin bilisizliğin gelişmesini sağlayan şeriatın çürük inanç ve gereklerinin halk yaşamındaki etkilerini, yapıtlarında su üstüne çıkardı. Selefi Mirza Fethali Ahundof'un izinde.
İlginçtir, yazar yapıtlarında dönemin egemen dili Farsça Arapça karışımı Osmanlıca'yı iterek halkın konuştuğu Azeri Türkçe yazmakta diretti.
Celil Memmedguluzade 1887 yılında Gürcistan'da Gori Öğretmen Okulu'nu bitirdi. On yıl Erivan ili köylerinde öğretmenlik yaptı. 1904 yılından sonra Tiflis'te yayınlanan "Şark-i Rus" gazetesinde yazdı. Gazete 1906 yılında kapatılınca "Molla Nasreddin" adlı yergisel bir dergi çıkarmaya başladı. Yirmi beş yıl bu dergiyi başarıyla yönetti. Dergi demokratik düşünceli, özgürlükçü, ilerici, hümanist bir çevre yarattı. Birçok ünlü yazar bu arada M. E. Sabir, N. Nerimanov, E. Hakverdiyev, Ö. F. Numanzade, E. Nezmi bu çevrenin önemli yazarlarıdır.
Bilindiği gibi, derginin yayını sık sık Çar yönetimince durdurulmuşsa da etkisi eksiltilememiş.
28 Mayıs 1918'de kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'ni sevinçle karşılayan yazar, ardından gelen Sovyet işgalini pek sindiremediğinden 1920 yılının haziranında ailesiyle birlikte yurdunu bırakarak Tebriz'e gitti ve dergisini (8 sayı) orada yayınladı. 1922'de devlet çağrısıyla ülkesine dönen yazar 40 yıllık yaratıcılık yaşamı süresince Azerbaycan edebiyatının gelişmesinde önemi yadsınmaz bir yer edindi.
Yazarın ülkesinde birçok kez sahnelenen (sonradan da perdeye aktarılan) oyunları, çok basılan makale, anı ve öykü kitapları var. Adı kimi kent, ilçe ve köylere verildi ve buralarda yontuları dikildi. Doğumunun 100 yıllığı ülkesinde gönül borcuyla kutlandı.
Türkiye'de tanınmayan ya da az tanınan yazardan bu kitapta beş değişik örnek öykü sunmaktayım. Türkçe'ye çevirmeden, özgün haliyle yayınlanması belki çok daha ilginç olurdu, ama okurca anlaşılır mıydı? Kuşkuluyum. Çevirmeden rasgele birkaç örnek vereyim.
"Segfin ortalığından bir hamal verilib ki, tirlere tekye olup onları möhkem sahlasın. Hammalı alttan iki sutun sahlayır. Her sutunun altına bir yeke sal goyulup ki sutunları hemçinin möhkem sahlasın."
"Pristavın heyetine, adam elinden girmek mümkün deyildi ve katta, yasoul, ğlava mirzelerinden savayı heyete girmek heç kese izin verilmirdi."
"Yene gatlet bıçaglarının taggıltısı, adamların tappıltısı, atların kişnemesi, cüce toyugların ve ğlavaların bağırtısı ve tulaların hafıltısı garıştı birbirine."
Aslında anlaşılmayacak gibi değil ama ben daha kolay okunsun diye Türkçeleştirdim. Ve yazarı bir de kendi dilinden öğrenelim diye, ölümünün birinci yıldönümünde Bakü'de yayınlanan "Hücum" dergisinde çıkan kısa özyaşamöyküsünü de Türkçeye çevirdim.


Dr. İldeniz Kurtulan
Kadıköy / İstanbul
Ocak 2000


ÖZYAŞAMÖYKÜM


Nahçivan ilinde doğdum. Aras Irmağı'ndan beş altı, Culfa İlçesi'nden kırk verst (1) ırak. Özellikle Aras ve Culfa'dan söz ediyorum. Bilindiği gibi Aras Irmağı İran sınırı, Culfa İlçesi de sınır kapısıdır. İkisine de yakın olduğuma sevinip övünüyorum. İki nedeni var. Biri, İran Azerbaycanı babamın ülkesi, ikincisi oranın halkının dindarlığıyla dünyada ad kazanmış olmasındandır. Bununla da her zaman övünürüm. Yani böylesi kutsal bir ülkenin komşuluğunda doğduğuma sürekli şükürler etmekteyim.
Ne zaman doğduğumu sorarsanız, yanıtlayamam. Çünkü bu konuda hiçbir belge ve yazı yok. Vardı da ben yitirdim? Değil, hayır, doğduğumu kimseler bir yerlere düşmemiş. Hem o zamanlarda ne doğum belgesi varmış ve ne de doğumu bir yerlere yazma alışkanlığı. Benim ana ve babam da uymuşlar bu alışkanlığa.
Bundan altmış yıl önce birisine, neden çocuğunun doğum gününü bir yere düşmüyorsun diye sorulsaydı, şaşırırdı sanırım. Çünkü gereksiz bir soru olurdu bu. Ancak oturup düşününce bir takım ipuçları bulabiliyorum.
Örneğin şimdi Hicri takvimin 1344 ve Miladi takvimin 1926 yılındayız. Ve benim yaşım elli altı ya da elli yedi, bilemedin elli sekiz olmalı. Neden derseniz, Rus - Osmanlı Savaşı'nı anımsadığımdan derim. Arkadaşlarla Nahçivan'da Kale Mahallesi'nde yüksek bir yerde duruyorduk. Akşamdı, güneş yeni batmıştı... Bulutlar kızıla boyanmış sanki... O taraflarda büyükçe bir barut deposu yangını varmış gibi geldi bize... Arkadaşlarım Kars'taki yangınların alevlerinin kızılıdır bulutlara yansıyan demişlerdi, ben de inanmıştım. Orada Rus - Osmanlı Savaşları bir gerçekti, 1878 ve 1879 yılları. Biz de sekiz dokuz yaşlarındaydık ve coğrafya bilgimiz o kadardı işte.
Bir başka anım var, yaşımı saptamak için:
1881 yılında Çar Aleksandr'ı Petersburg'da devrimcilerin öldürdüklerini anımsıyorum. On bir, on iki yaşlarındaydım. Nahçivan'da kent okulunda ikinci sınıfta okuyordum. Okul tatil edildi, dükkânlar kapatıldı. Halkı camide topladılar, zorunlu yas tutuldu. Mollalardan biri mimberde öldürülen Çar'ın erdemlerini sıraladı durdu. Sonunda hüngür hüngür ağlamaz mı? Halkı da ağlattı. Sonra ağıtlar yakıldı ve şehit çarın faciası, Kerbela faciasını geçti, camide velvele koptu.
Evet, doğduğum yer Nahçivan kentidir. Ve Tanrı tanığımdır ki, eğer cennet, cehennem, mizan, terazi haksa, eğer Tanrı'nın koyduğu ve peygamberinin gösterdiği yolda yürüyenler ahrette ödüllendirileceklerse, öyleyse öldükten sonra benim yerim cennetin en seçkin köşesi olmalı. Çünkü Nahçivan kentinde geçen çocukluğumda on dört, on beş yaşıma dek çok ağır koşullarda tuttuğum orucun ve yine çok ağır koşullarda kıldığım namazın sevabı bana da yeter, yedi sülaleme de.
Şimdilerde her şey çok değişti. Çağımız her şeyi alt üst etti... Eğer şimdiki Nahçivan'ı (2) elli yıl öncekiyle yan yana koyarak birbiriyle karşılaştırırsak hiç benzeşmediklerine tanık oluruz. O zamanlar küçük bir okul öğrencisiyken, her yerde; evde, sokakta, okulda, çarşı ve dükkânlarda yalnızca mescitten, minberden, namazdan, oruçtan ve yastan ve de vaaz ve mersiyeden söz ederdik. Sabahtan akşama dek gördüğüm erkek ve kadınların tümünün uğraşısı, sabahtan akşama dek, sırf namaz kılmak, oruç tutmak, yine namaz yine oruç, cami, kurban kesmek, imam (3) için yas ve ağlaşma ve görkemli muharrem ayı yası, kefen ve aksesuarı üzerineydi.
Yedi sekiz yaşlarımda mollaya gittiğimi, Çereke (4) Kuran okuduğumu anımsıyorum. O dönemde ünlü "müderris" Hacı Bağır ve Molla Ali'nin medreselerinde okudum. Hacı Molla Bağır'ın falaka sopasının acısını hâlâ tabanlarımda duyumsarım. Bu mollaların, bit ve sirke dolu hasırlı mekteplerinde üç dört yıl avarelikten sonra babam beni kent okuluna yazdırdı. Üç yıl da orada okudum, Rusça ve Müslümanca. (5) Ama doğrusunu söylemek gerekirse mollaların bitli sirkeli medresesinden çıktıktan sonra doğru dürüst Müslümanca dersi görmedim. Çünkü bilindiği gibi o dönemde, devlet okulları müfredatında, laf olsun diye haftada birkaç saat Türkçe dersi verilir, öteki dersler Rusça geçerdi. Ayrıca, ister kent okulunda, ister sonra eğitimimi tamamladığım Gori Öğretmen Okulu'nda Türk dili öğretmenlerimiz yalnızca her ayın yirmisinde aylıklarını almak şevkiyle derse girerlerdi. Aslında okul yönetiminin de bu öğretmenlerin fazla yorulmalarına gönülleri varmazdı.
Gori Öğretmen Okulu Türkçe Bölümü'nün açılması benim bu okula başlama yaşıma denk düştü. O zaman 1883 yılındaydık, babam beni Nahçivan Kent Okulu'ndan alıp oraya gönderdi. Beş yıl okudum, bitirince İrevan İli'nin Uluhanlı Okulu'na öğretmen olarak atandım.
Geçelim bunları, nerelerde öğretmenlik yaptığım önemli değil, Danabaş Köyü başka... Aslında önemli olanları kaydetmek isterim tabii. Bu da Öğretmen Okulunda geçen süreyle ilgili.
Evet, çocukluğum kutsal Nahçivan kentinde geçti, söylediğim gibi. Çevre, her taraf Allah, Peygamber. Sağ tarafta cami, solda minber, ortalıkta molla ve dervişler. Böylesi kutsal bir ortamdan çıkıp düştüm Gürcülerin Gori kentine ve Öğretmen Okulu'nda eğitim öğretim görevlisi yabancı öğretmenlerin içine. Ancak dindarlık bakımından burasıyla ülkem arasında bir ayrım görmedim. Gori kentinde bulunan kiliselerin sayısı, Nahçivan'daki camilerden daha az değildi. Okulun Hıristiyan bölümünde bile bir kilise vardı. Bizim Türk bölümündeyse mescit yoktu. Ama İlahiyat Bilimi derslerinin öğretmenleri, birer vaiz olarak Muhammed'in dininde ayak dirememiz için hiçbir şeyi esirgemiyorlardı. Ahretimizi güvenceye almakta kusur işlememeleri bizi hoşnut ediyordu. Okul 1885 yılında ya da 1886 yılında, Muharrem törenleri için bile Tiflis'ten bir mersiyehan getirtti, bize Kerbela mersiyesi okusun, biz de ağlayalım diye.
Mersiyehan molla on gün içinde, her akşam on rafadan yumurta yedi sesi açılsın diye... Çok iyi anımsıyorum, on günde yüz yumurta yedi, yine sesi açılmadı, mersiye okuyamadı. Ve okuyamadan ücretini alıp gitti.
Gençtim, o zaman pek ayrımında değildim. Ancak şimdi, aradan kırk yıl geçtikten sonra anlıyorum Gori Öğretmen Okulu'nun kuruluş amacını. Orada Türk gençlerine Rus kültürü aşılarken İslam dini eğitimi savsaklanmıyordu, çünkü yalnızca bu koşulla gençler gidecekleri köy ve ilçelerde tutunabilecek ve öğretmenlik yapabileceklerdi, dini bütün öğretmenler olarak Rus kültürünü yayabileceklerdi.
Okulda biz Türklerin Rusça konuşmasına özellikle telaffuzuna aşırı dikkat edilmekle birlikte, din bilgisi eğitimimize de aşırı özen gösteriliyordu. Örneğin Tanrı'nın varlığı "delili akli" ve "delili nakli" konusu uzun uzun rivayetlerle okutuluyordu. Vaizlik eğitimi görüyormuşcasına, tüm zamanımız "Sıfati sübutiye", "sıfati selbiye" ve "sehviyat" ezberlenmesinde geçerdi.
Rusçayı öyle konuşmalıydık ki kesinlikle Ruslardan hiçbir ayrımımız olmamalıydı. Ve bu iki dersin dışında öteki derslerimiz pek fazla önemsenmemekteydi. Örneğin müfredatta Türkçe'nin varlığıyla yokluğu fazla duyumsanamazdı. Nitekim eğitim süresi beş yılın sonunda, eğer daha önce molla eğitimi görmemiş olsaydım, adımı yazacak kadar Türkçe öğrenmiş değildim. Bu yüzden, Öğretmen Okulu'nu bitirdikten sonra Türkçe'yi öğrenmek için ben ve kimi arkadaşlarım, yaz tatilinden yararlanarak molla hücrelerinde, özel koşullarda ders almak zorunda kaldık ki, azıcık "Müslüman" kültürü edinelim.
Ne kadar Nahçivan'ın kutsal ortamı ve Öğretmen Okulu'nun sarıklı müderrisleri bizi Tanrı yolunda tutmaya çalıştılarsa, bir o kadar okulda okuduğumuz coğrafya, tarih ve fen dersleri etkilerini sürdürüyordu.
Dersin birinde dünyanın altı günde, evrenin Tanrısı tarafından yaratıldığını ve yaratıcının cuma günü dinlendiğini okurken, ötekisindeyse biyoloji öğretmeninin anlattıkları Tanrı'nın varlığını kuşku altına sokuyordu. Hem de Adem babamızın cennetiyle, Nuh'un tufanını kökünden yadsıyarak.
Öğretmen Okulu'nu bitirince Nahçivan'da kimi yetenekli arkadaşlarıma rasladım, düşündeş buldum onları. Sesime ses veren yaşıtlarım arasında en önde Eynali Sultan vardı. O dönemlerde yavaş yavaş kadınların sömürülme konusu gündeme getirilmekteydi. İlk kez kadınları savunan sözleri dostum Eynali Sultan aracılığıyla kadın özgürlüğünün savunucusu John Stuart Mill'in kitabında okudum. Kitap İngilizceden Rusçaya çevrilmişti. Kitapta okuduklarımın hepsi tabii ki belleğimde yok, ancak anımsadığım kadarıyla, yazar kadın özgürlüğü konularında başka bir Avrupalı yazarla tartışıyordu. Mill, kadınların haklarını sınırlayan tüm engellerin ortadan kaldırılmasını savunuyordu.
Bana gelince, 1890 yılında Nehram köyünde öğretmenlik yaparken toplumumuzdaki ters ve tuhaf davranışları yazıya dökmeye başladım. Danabaş Köyü öyküsünde Mehemmed Hasan amcanın eşeğinin yitiş öyküsünü orada yazdım. Burada öğrendiğime göre Danabaş Köyü'nün muhtarı, Hudayar, Mehemmed Hasan adlı yoksul bir köylünün eşeğini kente götürüp satar ve parasıyla kendine bir kadını müta aktiyle alır. (6) Oysa Mehemmed Hasan amca tüm var yoğunu satıp bu eşeği Kerbela'ya (7) gitmek için almışmış ve bir ay süresince özenle beslemiş.
Danabaş Köyü'nde öğretmenlik yaptığımda yani 1894 ve 1895 yıllarında Nahçivan'da büyük Türk Okulu açıldı. Okulun yönetimi için ünlü öğretmen ve şairimiz Meşhedi Tagi Sıdgi Avrupa'dan çağırıldı. Bu okul bir çok Türk çocuğunun okuryazar olmasını ve aydınlanmasını sağlamaktan başka, bizim gibi çiçeği burnunda öğretmen ve yazarlar için bir kültür yuvasıydı.
Her şeye karşın öğretmenlikte on yıldan fazla direnemedim ve sonunda bir gün, 1898 yılında, Nahçivan'dan İrevan'a taşındım, herhangi başka bir iş tutmak üzere. Bir süre hükümet konağında çevirmenlik yaptım, polis memuru bile oldum. Bana göre olmadığını anladım. Adliyeye geçtim, dava vekili, avukat olma hevesine kapıldım. Bu yüzden hukuk ve yasa kitaplarını ve yan yayınlarını okudum durdum. Neyse ki bu işte de dikiş tutturamadım.
Sonunda 1903 yılında, hasta karımı Tiflis'e getirdiğimde, "Şarki Rus" gazetesinin sahibi Mehemmed Ağa Şahtahti'ye sokakta rasladım, beni Anunna Lokantası'na götürdü, bana neler yazdığımı sordu. Yanımda "Posta Kutusu" öyküsü vardı. Sayın yazarımız öyküyü okurken öyle kahkahalar atıyordu ki lokantadakiler dönüp şaşkınlıkla bize bakmaya başladılar.
Eşyamı kaldığım "Kafkas" Otelinden zorla alıp faytonla kendi evine götürdü. Tiflis'te kalıp gazetesine öyküler yazmam için.
Ben de kaldım. (*)

posted by Mehran Baharlı @ 6:36 PM 0 comments

SABER, MIRZA ALI-AKBAR TAHERZADA

SABER, MIRZA ALI-AKBAR TAHERZADA,

(b. shamakhi [Şemaxa], 30th May 1862; d. shamakhi, 12th July, 1911), famous Azerbaijani satirist and poet. He came from a middle-class religious family who seemed reluctant to provide him with a modern education. However, in his early adolescence he found a sympathetic teacher in Haaji Sayyed Azim shirvaani (1835-1888), a poet of some fame, who had started a progressive school where Arabic, Persian, Azeri, Russian and other subjects were taught. Encouraged by Sayyed Azim, Saber began translating Persian poetry and wrote poems in Azeri. His father, a grocer by trade, deemed a few years of schooling sufficient for him and wanted Saber to work in his shop but the son's strong resistance and his attempt to run away from home and join a caravan to Maæhad, forced him to relent and he allowed him to follow the literary career that he so coveted. He wrote many agazals in imitations of Persian poets, particularly Nezáaami and he found many friends among the literary circles of Shirvan. In 1885, he embarked on a tour of some of the cities of Persia and Central Asia. His travels greatly widened the horizon of his intellectual perception and later on inspired him to depict a vivid picture of the people of these lands. After his return, Saber married and settled down in Shirvan.


Saber had eight daughters and one son, and had to work hard to support his large family. For fifteen years he worked as a soap maker and humorously would remark: "I make soap to wash away the external dirt of my countrymen." He unsuccessfully tried to open a European style school. Also, on account of his criticism of the reactionary and conservative elements, he kept on receiving unsigned and threatening letters. According to some accounts these letters were sent by the journalist Hashem Beik Vezirov (1868-1916), whose nom de plume was "bir kas"(a person). Saber answered him in the journal Saada: "I am a poet, the mirror of my age/ in me everyone sees his own face/ As it happened yesterday, 'a person' looked at me /Seeing none other than himself in the mirror." (Ali-Akbar Saber, Hup-Hup-naama, Baku, 1962, p. 291.)


The first poem of Saber appeared in 1903 in sharq-e Rus (East of Russia) in Tiblisi. At the time the poet was not known outside his native city. Three years later and five months after the first issue of Mollaa Nasareddin, he began to publish in this journal. Within a few years Saber was known not only in Azerbaijan, but also in Persia, Turkey and Central Asia. He also created many bitter enemies for himself at home and abroad. Some of the conservative mullahs of Tabriz denounced Mollaa Nasareddin as heretical and called Saber an unbeliever (Arianpur, Az Sabaa taa Nimaa II, p. 48). The campaign against him became so intense that he defended his faith in a famous poem addressed to the people of Shirvan:


I am a Shiite, but not in the ways you desire
I am a Sunni, but not like the examples you like.
I am a Sufi, but not like the ones you describe.
I am a lover of truth, O people of Shirvan.

(Hup Hup-naama, p. 359)


Not being able to stay in shamaakòi, Saber left for the more cosmopolitan and progressive Baku, where he was employed as a schoolteacher in 1910. Here he wrote nearly all of his short satirical pieces called "Taziyanaler" (The Whips). Unfortunately his stay in Baku did not last long and a liver ailment curtailed his activities. Saber went back to shamaakòi for treatment while the weeklies Guneæ and Mollaa Nasareddin were publishing his poems. Mollaa Nasáreddin began a publicity drive to collect funds for his operations in Tiblisi, but the poet did not consent to the operation.


The satirical works of Saber embrace a wide variety of subjects, ranging from the defeat of the Tsarist armies by Japan to scenes of social and domestic life at home. Political satire was an important part of his work, and the butt of his satire ranged from Emperor Wilhelm of Prussia to Mohammad-Ali Shah of Persia, and from the Ottoman Sultan Abdul Hamid to corrupt petty officials and ignorant mullahs. Frequently religious hypocrisy was a subject of his criticism, with superstitious and ignorant women as well as chauvinistic men as targets of his satire.


In the art of poetic satire Saber surpasses all others in Azerbaijani literature. According to his friend Abbas Sahhat, himself a writer of some significance, Saber created a revolution in Azerbaijani literature, and the difference that he created between old and modern poetry was such that after him hardly anyone dared to go back to old ideals and style (Hup-Hup-naama, p. xii.). Apart from his originality of theme and subject, Saber's poetic language was new and well suited to the topics he chose. It was conversational, witty and lively, and in this respect it greatly differed from the formal language of his predecessors. The famous Persian writer and lexicographer Ali-Akbar Dehkòodaa, himself a great satirist, writes: "Saber was a great innovator in Azerbaijani literature. He was a child of one night who traveled the way of one hundred years, and surpassed the thoughts and the writers of his age by centuries. He was incomparable in depicting political and social problems." (Logaat-naama, under "Taherzaada," p. 101).


In the early years of the twentieth century, Russian Azerbaijan and to a lesser degree Iranian Azerbaijan, enjoyed a remarkable literary revival and particularly in satirical journalism. The period between 1905 and 1920 was the "Golden Age" of Azerbaijani satirical newspapers. Of 405 journals and newspapers published between 1832 and 1920 in Russian Azerbaijan in Azeri, Persian, Russian and a few other languages, fifteen were satirical papers in Azeri. With two exceptions, the publication of all of them was in the space of these fifteen years. Mollaa Nasáreddin (1906-1932) under the editorship of Jalil Memedqulizadah was an exceptional driving force in Azeri journalism and its influence went as far as Persia, Turkey and Central Asia. S®aaber wrote for many journals under different pseudonyms, and from the early issues of Mollaa Nasáreddin until his death he was very closely associated with this journal. This period in Saber's life coincided with the Persian Constitutional Revolution (1905-11) and his vibrant and biting political satire was recited by the Constitutionalists in the trenches of Tabriz. His influence was considerably far-reaching: Sayyed Aæraf Gilaani (q.v.) freely translated or adapted him in his journal Nasim-e shemaal (Arianpur, Az Sabaa taa Nimaa II, pp. 46-77) and the poet Mujiz of shabestar (Nazim Akundov, Azerbaycan Satira Journallari 1905-1920, Baku, 1968, p. 346) was greatly influenced by him. Some of his political satire were commented on in the journal Azerbaijan and by Dehkòodaa in Sur-e Esraafil. On the occasion of the assassination of Ataabak-e Azáam (q.v.) in August 1907 Azerbaijan published a poem addressing "Mulla Amu," boasting how one of the enemies of constitution was killed. Saber answered (Mollaa Nasareddin, October 2nd, 1907) that "don't be so self assured. I don't doubt the assassination of Ataabak. There are still thousands of other Ataabaks left on your way." (Az Sabaa taa Nimaa, ii, p. 46) Such literary disputations (monaazaras) between Azerbaijan, Sur-e Esraafil and Mollaa Nasareddin were very common. Abu'l-Qaasem Laahuti in a letter to the biographer of Saber, Mir Ahmadov on June, 17, 1954, writes "Saber's poetry is so simple, fluent, intelligent, brave and well-liked by people and so imbued with a courageous spirit that it leaves a great impression on the minds of people desiring freedom." He went on to say that not only him but most Iranian satirists of this era were indebted to him. (Az Sabaa taa Nimaa II, p. 169-170). Nimaa Yuæij believed that Saber, with his lucid and popular style, enabled common people to enjoy poetry (Arzeæ-e ehásaasaat, Tehran, 1958, p. 126).


Though Saber was closely associated with Mollaa Nasareddin, he wrote for many other journals including Hayaat, Fiuzµaat, Rahbar, Dabestaan, Olfat, Eræaad, Haqiqat, Yeni Haqiqat and Ma¿lumaat. By publishing in newspapers he was able to reach a much wider audience than earlier poets. The topics that he chose for his satire were such that appealed to a wide range of people: reforms needed to improve the lives of his countrymen, criticism of superstition, male chauvinism, corruption of the officials, despotism of the rulers and sham piety of the clerics. From the point of view of satirical technique, Saaber uses almost all the forms and techniques employed by satirists before him. He exploits a large arsenal of forms and meters in his works, from qasáida to gaazal and from matònawi to robaai and bahár-e tawil. Saber sometimes parodies a well-known poem, or, to be more precise, he takes the first bayt and tags on a pastiche of the poem. He also made a fine verse translation of some passages of Ferdowsi's shaah-naama into Azeri, including the episode of Siyaavaæ. In one poem, imitating the style of the shaah-naama in a mock-heroic form, S®aaber makes a general in M ohammad-Ali Shah's army, who has been sent to fight Sattaar Khan and the Constitutionalists in Tabriz, boast of his valor. The poem turns farcical when he is defeated by Sattaar Khan, and he tries to defend himself in a letter to the king (Hop-Hopnaama, pp. 167-71).


In summing up the achievements of Saber in the development of Azeri literature in particular and as a poet and satirist in general, one should emphasize the originality of his themes, his versatility in using a wide variety of poetic forms in his satire and in adopting conversational and remarkably witty language. In the words of the Italian scholar Alessio Bombacci: "In Saber, the anger of Juvenal, the bitter remarks of Be‚ranger, and the infinite humanity of Nekrassov are gathered in one." (Ahmet Caferoglu, "Azerbaycanın mizah şairleri: Ali-Akbar Saber" Doğumunun 100. yılı münasibbetiyle, Türk kültürü, Ankara, no. 3, p. 15).


Bibliography. Nazim Akhundov, Azerbaycan Satira Jurnalları 1905-1920, Baku, 1968. Yahyaa Arianpur, Az Sabaa taa Nimaa, 2 vols., Tehran, 1973. Ali-Akbar Dehkhodaa, Logaat-naama, under "Taaherzaada." Asad Behrangi, Saber wa moaaserin-e u, Tabriz, 1979. Mirza Ibrahimov, Azerbijanian Poetry, Moscow, 1969. M. J. Jafarov, Akhundov va Saabir, tr. into Persian by Ahmad shafaai, Tabriz, 1977. Hasan Javadi, "Ali-Akbar Sabir, The Poet Satirist of Azerbaijan," in Sabri M. Akural, ed., Turkic Culture Continuity and Change, Bloomington, 1987.Idem, Satire in Persian Literature, Rutherford, 1988.Jafar Khandan, Sabir, Azerbaycan Elmler Akademisi, Baku, 1943. Idem, "Böyük Realist ve Axlaqi Satir yazan Sabir," Azerbaijan 6, Baku, 1952. Idem, "Sabir ve social realism xxinci Azerbycan edebiyatında," İnce Sen'et 27, Baku, 1956. Mohammad Payfun, Naşriye-e Mollaa Nasreddin payk-e enqelab, Tehran, 1979. Ali-Akbar Sabir, Hop Hop-nama, ed. Abbas Zamanov, Baku, 1962. Rahim Sadriniya, Hop Hop zabaani baraa-ye enqelaab, Tehran, 1978. Ahmad shafaai, Hop Hop Nama, Baku, 1965 (a fine translation of Hop Hop-nama into Persian). Abbas Zamanov, "Azadlıq ve demokrasiya şairi,"(on 45th anniversary of Sabir's death), Işçi 172, Baku, 1956.
(HASAN JAVADI)

13 November 2003

posted by Mehran Baharlı @ 1:15 PM 1 comments

ائي فلك ظولمون عياندير ......

posted by Mehran Baharlı @ 1:13 AM 0 comments

HOP-HOP NAMƏ(1) :SABİR
Göndərən: Ali.b.turk
PDFləşdirən: Gəcil Sayti

posted by Mehran Baharlı @ 11:42 PM 0 comments

MİRZE ELEKBER SABİR ve "YA LİL'ECEB" ŞİİRİ ÜZERİNE

Ya Reb nedir bilmem sebeb
Yok gözleyen irzü edeb
Mollalar olmuş pul teleb
Böyle eşitdik ceddü eb
Ya lil'eceb Ya lil'eceb

Yüz mekrü fitne saldılar
Mali ibad aldılar
Her yane gitsen çaldılar
Nef'i cibişdan leylü şeb
Ya lil'eceb Ya lil'eceb

Allahü peygamber iman
Hem de ziyaretgah tamam
Mollaya mal olmuş balam
Lal ol deyir terpetme leb
Ya lil'eceb Ya lil'eceb

Azerbaycan edebiyatının zirvelerinden Mirze Elekber Sabir (1867-1911) için çok şeyler söylenebilir. Amma biz, Hophopname'yi (1) Türkiye'de Türk alfabesiyle yayınlayan Prof. Dr. A. Mecit Doğru'nun Sabir Hakkında adlı yazısının son paragrafı ile yetinelim:

"Kafkasya hakkındaki bilgisizliğimiz, Kutadgubilig, Divani Lügatüt Türk ve Ali Şir Nevaili Türkistan ile Anadolu arasında kurulması gereken bir köprüden yoksun olmaya benzer. Bunu kurmak için en azından, Türk edebiyatında müstesna bir yeri olan Sabir'i orta öğretim programına koymak ve araştırıcılara konu olarak vermek gerekir."

Ve gelelim şiire. Bir taşlama (2). Zaten Sabir de özellikle taşlamalarıyla tanınır, sevilir. Uzun uzun korkusuzluğunu ve kahramanlıklarını anlattıktan sonra

Ay dadaş, vallahi, tallahi, billahi
Harda müselman görürem gorhuram (3)

diye yobazlardan dert yandığı Gorhuram adlı şiirini duymayan azdır herhalde. Esin Afşar söylerdi bir zamanlar.

Sakın mollalardan, müselmanlardan şikayet ediyor diye Sabir'i zındığın, kafirin biri sanmayın. Gelin, kendisini kafirlikle suçlayan Şirvanlılara dediklerini dinleyin bir de:


Sabir ve Şirvanlılar (Çizen: Ezim Ezimzade)

Eşhedü billahi eliyyül azim
Sahibi imanem a Şirvanlılar
Yok yeni bir dine yeginim benim
Köhne müselmanam a Şirvanlılar

Şieyem emma ne bu eşkalden
Sünniem emma ne bu emsalden
Sufiyem emma ne bu ebdalden
Her seven insanem a Şirvanlılar (4)

Evet! Sabir müslümandır amma yobaz değildir. Yobazların ülkesine verdiği zararın bilincindedir. Yobazlarla savaşmak Sabir için adeta imanın şartlarından biridir. Modern bir okul açmış, modern bir okulda öğretmenlik yapmış ayrıca bu konuda çok sayıda şiir yazmıştır.

Sabir'in şiiri ile ilk karşılaştığımda Aziz Nesin'e benzetmiştim. 15 Eylül 2003 günü kaybettiğimiz Azeri dostum Yılmaz Esad Verdiyev hocam ise "Mehmet Akif'e benzetilmeli" demişti. Ben Sabir için bu kez de "Aziz Nesin - Mehmet Akif Sentezi" diyeyim. Bakalım Yılmaz hocam ne diyecek?

Taşlamalarının yanında Sabir'i bir efsane yapan faktörlerden biri de Molla Nesreddin (5) dergisidir. Molla Nesreddin dergisini uluslararası bir efsane yapan faktörlerin başında ise Sabir'in şiirleri ile Mirza Celil Memmedguluzade'nin olağanüstü editörlüğü gelir.

Ya lil'aceb, hayret ve şaşkınlık ifade eden bir deyim. Bu şiirde de Sabir mollalardan şikayet ediyor. Şikayet edecek bir makam bulamadığı için de en yüce makama Tanrı'ya yöneliyor:

"Nedir bunun sebebi? Mollalarında ne din var, ne iman. Tek dertleri para. Eskiden de böyle imiş, bugün de böyle. Fitne onlarda, hile onlarda. Köyde, kentte, her yerde soyup soğana çevirdiler milleti. Allahı peygamberi dini imanı dillerinden düşürmüyorlar. Mübarek yerleri de ziyaret etmişler*. Hem hocalar, hem hacı; amma zavallı çocukları mahfediyorlar. Ne ağız açtırıyorlar gariplere ne göz. Nedir bunun sebebi Ya Rab! Sen yaratmadın mı bu mollaları? Nasıl yarattın bunları böyle? Şunlara biraz din, iman, insaf, akıl, fikir, anlayış versen olmaz mı? Yeter artık! Bıktık, usandık! Kurtar bizi bunlardan Ya Rabb!"

Bu şiire taşlama demek pek doğru değil. Çığlık demek daha doğru olur bence. Tam da okullar açılırken, tam da Türkiye müselmanları ile YÖK silahşörlerinin büyük bir savaş yaşadıkları bu günlerde nerden de karşıma çıktı ki bu şiir? Ya lil'eceb!

Sakın bu savaşın mağlubu da öğrenciler ve millet olmasın,
Azerbaycan'daki gibi.

***

Acizane bir çeviri (?) denemesi daha.
Her ne kadar sürç-i lisan ettim ise
Affola

***

YA LİL'ACEP

Para ister dururlar hep
Ne namus var ne de edep
Ya Rab nedir bilmem sebep
Her mollan sanki bir merkep
Ya lil'acep Ya lil'acep

Gece gündüz hep soydular
Ne bıktılar ne doydular
Bilmem nereye koydular
Delik hem cepken hem de cep
Ya lil'acep Ya lil'acep

Din de onda iman da
Hacıdır (6) aynı zamanda
Onun aklı yok şeytanda
Mezbahaya döndü mektep
Ya lil'acep Ya lil'acep






DİPNOTLAR

1-Hophopname: Sabir'in Molla Nesreddin dergisindeki şiirlerinin çoğu Hop-Hop imzası ile yayınlanmış,. ölümünden sonra da şiirleri Hophopname adlı bir kitapta tgoplanmıştır. Azerbaycanda bir çok baskı yapan Hophopname Türkiye'de 1975 yılında Prof. Dr. A. Mecit Doğru tarafından yayınlanmıştır. Acaba, Doğru hoca, yayınlayacak yayınevi bulamadığı için mi kendi yayınlamıştır Hophopname'yi, yoksa bu onuru başkalarıyla paylaşmak istemediği içinmi? Hep merak etmişimdir. Ya lil'acep şiiri bu kitabın 367. sayfasından alınmıştır..

2- Azeriler satirik şiir diyorlar

3- Ey kardeş, nerde bir müslüman görsem, korkuyorum

4- Ey Şirvanlılar! Vallahi ben de iman sahibi biriyim. Yeni bir din edinmişliğim falan yok. Sizler gibi eski, eskiden beri, anamdan doğduğumdan beri müslümanım ben de. Şia'yım amma bu şekil değil. Sünni'yim amma bu emsal değil. Sofi'yim amma bu abdal gibi değil... Şiirin ilk dizesi Azerilerin iftiraya uğradıklarında kullandıkları bir tepki sözü. Biz nasıl o durumlarda -Allah inanı kuru iftiradan saklasın -Valla billa iftira, iki gözüm önüme aksın ki iftira... diyoruz; onlar da, Eşhedü billah eliyül azim diyorlarmış"

5- Molla Nesreddin: Azeri edebiyatının efsane dergisi. Mirza Celil Memmedguluzade tarafından kuruldu ve idare edildi. Yazdıkları, sadece kuzey ve güney Azerbaycanlarda değil İran'da, Osmanlı ve Rus imparatorluklarında da yankılandı. Türkçe, eğitim, kadın, işçi ve insan hakları derginin yazar ve çizerlerinin en önemli temaları idi. Dergi yazar ve şairleri kadar çizerleri ve çizdikleri ile de ünlüydü. Derginin ve sahibinin 1920'den sonra başına gelenleri ne siz sorun...

6- Şiiler kendileri için kutsal merkezleri ziyaret ederler. Meşhed'e gidenler Meşhedi, Kerbela'ya gidenler Kerbelayi olurlar.

ŞİİR İÇİN BİR KÜÇÜK SÖZLÜK

Irzü edeb: Namus ve edep
Pul teleb (etmek): Para istemek
Ceddü eb: Dede ve torun
Ya lil'eceb: Ne tuhaf, ne acaip, hayret
Mekrü-fitne: Hile-fitne
Mali ibad: Mal-mülk
Her yane: Her nereye, hangi yöne, her yerde
Nef'i cibişdan: [Nef'i: Yararlı, yararına; Cib: Cep; Cibiş: Cep (argo); Sabir burada halkın cebinden mollaların cebine para akışına, güncel deyiş ile hortumlamaya işaret ediyor. Nef'i cibiştan konusunda ve başka pek çok konuda beni aydınlatan Fatma Verdiyev hanımefendiye ve rahmetli eşi Yılmaz Hocama minnettarım.]
Leylü şeb: Gece-gündüz
Bala: Çocuk
Lal: Dilsiz; Leb terpetmek: Konuşmak, dudakları kımıldatmak.

posted by Mehran Baharlı @ 11:31 PM 1 comments

چوب در لانه ی زنبورها

posted by Mehran Baharlı @ 2:14 AM 0 comments

"Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım!"
"Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrindən 98 il ötdü
XALQ DƏRDİNİN TƏRCÜMANI
Molla Nasraddin in Tabriz

posted by Mehran Baharlı @ 7:43 PM 0 comments

Molla Nəsrəddin jurnalı xalq həyatının aynası idi

Molla Nəsrəddin jurnalı xalq həyatının aynası idi

Biz XX yüzillikdən XXI yüzilliyə keçdik, ikinci minillikdən üçüncü minilliyə gəlib çıxdıq. Dünya dəyişir, dünyanın hər hansı nöqtəsində baş verən hadisə barədə informasiya dərhal Yer kürəsinin istənilən nöqtəsinə ötürülə bilir.

Yola saldığımız minilliyin ən böyük kəşfi çap üsulunun — “Qutenberq erası”nın meydana gəlməsi hesab edilir. Çap maşınının ixtirası bəşəriyyəti yeni sivilizasiyaya apardı. İnsanın, cəmiyyətin tirajlanmış sözə ehtiyacı özünü çox tez büruzə verdi. Ayıq ölkələr tezliklə mətbuata, tirajlı sözə yiyələndilər.
Azərbaycan öz mətbuatını xeyli gec yaratdı. Amma ilk qəzetimiz “Əkinçi” tezliklə xalq arasında hörmət qazandı. Onun sözü ötkəm oldu, təsir etdi, nəsil-nəsil insanları tərbiyə etdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev “Azərbaycanda milli mətbuatın yaradılmasının 125 illiyi haqqında” Prezident fərmanında onun keçdiyi şərəfli yolu belə dəyərləndirirdi: “Milli mətbuatımızın bünövrəsi 1875-ci il iyulun 22-də ”Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsinin nəşri ilə qoyuldu... Milli demokratik mətbuatın “Əkinçi” qəzeti tərəfindən bəyan edilmiş saflığı, ümummilli məqsədlərin təbliği, bəşəri dəyərlərin milli ənənələrlə üzvü vəhdəti... Azərbaycanda milli demokratik mətbuatın gələcək inkişafı üçün təməl daşları rolunu oynadı".


Azərbaycan milli mətbuatının banisi H.Zərdabi “Hər şeydən əvvəl, xalq səadəti yolunda çarpışan, el üçün yaşayıb-yaradan realist-demokratik bir alim, mübariz yazıçı olmuşdur. Xəlqilik həmişə onun ictimai görüşlərinin əsası olmuşdur”. “Əkinçi” mütərəqqi ideyalar yaydığına görə...hakim dairələrin təzyiqlərinə rast gəldi... çar hökumətinin əmri ilə qəzet bağlandı. Zərdabini “siyasi cəhətcə təhlükəli və etibarsız” elan edərək izləməyə başladılar" (V.Məmmədov. “Əkinçi” qəzeti).
Azərbaycanda bütün mütərəqqi mətbuat həmişə senzura təqiblərinə məruz qalmışdır. Belə mətbuat orqanlarına, onların əməkdaşlarına hücumlar, təzyiqlər olmuşdur. lakin maarifçi-demokrat ziyalılarımız bu hücumlardan qorxmamışlar.
Azərbaycanın maarifçi-demokrat jurnalistləri, xüsusilə, milli problemlərin mətbuatda qoyulması zamanı daha ciddi təzyiqlərlə üzləşmişlər. Bu problemlər içərisində azərbaycançılıq ideyalarının ifadəsi mühüm mərhələ təşkil edir. M.F.Axundovun bir çox əsərlərinə hopan bu milli ruh H.Zərdabi, Y.V.Çəmənzəminli, H.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov kimi bir çox ziyalılarda yeni qüvvətlə üzə çıxırdı.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalılarının dərdləri bunlar idi: xalqın savadsızlığı, öz hüququnu dərk etməməsi, azərbaycanlının milli ruhunun özünə qaytarılması və s. Bu problemləri mətbuatın köməyi olmadan həll etməyin mümkünsüzlüyünü ziyalılarımız yaxşı bilirdilər. M.Şahtaxtlının “Şərqi-Rus”u, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlunun “Həyat” qəzeti məhz azərbaycançılıq ideyalarının genitşlənməsi, təbliği, aydınlaşdırılması məqsədilə yaradılmışdı. Lakin bu mətbuat orqanları öz dövrləri üçün nə qədər böyük amallarla yaşamış olsalar da, xalq tribunasına, xalq sözünün əsl məkanına çevrilə bilmədilər. Azərbaycançılıq ideyalarının xalq tribunası missiyasını öz üzərinə “Molla Nəsrəddin” jurnalı götürdü.
Öz sələfləri kimi “Molla Nəsrəddin”in redaktoru da ədəbi və publisist yaradıcılığı “əsrin aynası”, demokratiya uğrunda mübarizədə kəskin silah, kütlələr arasında təbliğatın qüdrətli vasitəsi hesab edir, jurnalını məhz belə bir silaha çevirmək üçün var qüvvəsini əsirgəmirdi". (Ə.Mirəhmədov. “Azərbaycan Molla Nəsrəddini”) C.Məmmədquluzadənin əsas qayəsi azərbaycanlını öz xalqına, millətinə, keçmişinə, ənənələrinə sədaqətli tərbiyə etmək, milləti müasir dünyaya uyğun ölçülər səviyyəsində görmək idi. “Molla Nəsrəddin” bu amallar uğrunda mübarizə fonunda yaranmışdı.
1906-cı il aprelin 7-də işıq üzü görən bu jurnal tezliklə “mollanəsrəddinçilər” məktəbini formalaşdırmışdır. Jurnalın yaradıcıları — C.Məmmədquluzadə və Ö.F.Nemanzadə tezliklə xalq şairi M.Ə.Sabir, realist ədəbiyyatın nümayəndələri Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi, S.Mümtaz və s. kimi onlarca istedadı redaksiya ətrafına toplamışlar. Amma ən əsası budur ki, “Molla Nəsrəddin” “Xalq satira jurnalı” modelinə çevrilmişdir. Bu, çox ciddi bir məqamdır, ona görə ki, yalnız “xalq jurnalı” bu qədər geniş yayıla bilərdi, populyar və təsiredici ola bilərdi.
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin birinci sayında verilmiş “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi bütün mollanəsrəddinçilərin fəaliyyət proqramı kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Elə ilk nömrədən jurnal “o kəsləri deyib gəlmişdi ki, fala baxdırmağı, it boğuşdurmağı, dərviş nağılına qulaq asmağı, hamamda yatmağı” elmdən, maarifdən, öyrənməkdən, düz söz eşitməkdən üstün tuturdular. Əslində, “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi jurnalın bütün gələcək ruhunu özündə ehtiva edirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk nömrələrində dərc edilən felyetonlar onun xalq jurnalı kimi fəaliyyətə başladığını bariz şəkildə göstərirdi. “Bizim obrazovannılar”da öz dilinə xor baxanlar, “qınından çıxıb qınını bəyənməyənlər”, “Qəbirdən məktub”da başqasının vəzifəsini tutmaq üçün onu saxta dava-dərmanla öldürmək, “Niyə məni döyürsünüz”də xalqın dərdinə qalan və onu cəhalətdə saxlayanların satirik müqayisəsi, “Bizə hansı elmlər lazım?”da Avropa mədəniyyətini lağa qoyan, cəhaləti təbliğ edənlərin saxta ideyalarının ifşası və s. kimi aktual problemlər öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin”ə onun elə ilk nömrələrindən çox yerlərdən yazırdılar. Bəlkə də, Azərbaycanın ilk mətbuat orqanlarından idi ki, bu jurnalın bölgə və xarici müxbirləri vardı. Bakıdan, Lənkərandan, Salyandan, Qarabağdan, Aşqabaddan, Dərbənddən, Tiflisdən, Moskvadan, Peterburqdan gələn məktublar çox ciddi problemlər qoyurdu. Və bu problemlərin hamısı mütləq xalqın bir millət kimi formalaşmasına əngəl olan faktlarla zəngin idi. Bəzən jurnal ayrı-ayrı bölgələrin ovqatını əks etdirən məqamları göstərmək üçün müəllif təxəyyülünün məhsulu olan məktublara müraciət edirdi.
“Qarabağdan məktub” adlı bir felyeton azərbaycançılıq ideyalarının çox mühüm tərkib hissəsi kimi diqqəti çəkir. Maarifçiliyin, elmin xalqa, millətə böyük və müsbət təsir gücünü hiss edənlərin və bundan narahat olanların ifşasına həsr olunan bu felyetonda məktub müəllifi qəzetlərin “hürriyyət, elmi-tərəqqi”dən geniş bəhs etmələrini bir bəla kimi qiymətləndirirdi: “Həqiqət nə qədər fikir eyləyirəm mənim rəyim əsla bu cür sözlərə müvafiq gəlmir və qulağım taqqıldayır. Yaxşı, deyən gərək, a başına kül, bəs sizdən qabaq bu elmi nə üçün belə axtaran yoxdu? Axır, qardaş, ağlını başına cəm elə, ata-baba yolu ilə get... elmin sizə nə nəfi var? Hüriyyət nəmənədir? Kim indiyədək Qarabağda onun bəhrəsini görüb və görəcək?”.
Mirzə Cəlil və onun “Molla Nəsrəddin”dəki məsləkdaşları xalqın elmə etinasızlığını azərbaycanlının bir insan, bir millət kimi formalaşmasına mane olan ən narahat ənənə kimi qamçılayırdılar.
Jurnal özünün 1906-cı il tarixli 11-ci nömrəsində “Nəsihət” adlı kinayə üslubunda bir felyeton dərc edib. İmza birbaşa Molla Nəsrəddinin — yəni jurnalın özünündür. Azərbaycandan Dövlət Dumasına seçilən millət vəkillərinin Vətən və xalq dərdinə etinasızlıqlarının tipik ifadəsi kimi qiymətləndirilə biləcək bu felyetonun yarımsərlövhəsi də sarkazmın yüksək məqamıdır: “Camaat vəkillərinə”.
Azərbaycandan Peterburqa yola düşən millət vəkillərinə sarkastik bir müraciətə diqqət edək: “Sizədir bizim ümidimiz, biz müsəlman camaatının ümidi, ey millət vəkilləri!.. Gediniz, amma bunu hər dəqiqə yadda saxlayınız ki, sizin boynunuzda ağır təkliflər var ki, onları əmələ gətirməyi millətimiz sizdən tələb edəcək”. Bəs bu “təkliflər” hansılardır? Demə, millət vəkillərinin Fitielbörkdə (Peterburqda) əsas vəzifəsi “ədəbli, ədəbli, ədəbli” olmaq imiş. “Aman günüdür, biz müsəlman millətini yetmiş iki millətin vəkilləri içində biabır etməyiniz... Bunun da çarəsi heç deməməkdir.
Əgər xamuş (sakit) olmağa aylar ilə, illər ilə dözə bilsəniz, dözünüz və illah əgər səbr və qərarınız kəsildi, bir danışmaq istəsəniz, heç olmasa, millətimizin xoş səadəti və tərəqqisi adına...tələb ediniz ki, Rusiya hökumətinin yolunda can-dil ilə xidmət edən musəlmanlara layiqincə vəzifə və ənam verilsin və bununla belə Rusiyanın müstəbid idarəsinin tərəfdarı olmayan müsəlmanlar Saxalin cəzirəsinə göndərilsinlər".
“Molla Nəsrəddin” jurnalı millətin öz dərdini söylədiyi bir tribuna olmuşdur. “Təzə təlim kitabı” felyetonunda verilən “Molla Nəsrəddinin hesab məsələləri bütöv bir millətin başına açılan oyunların, əzab-əziyyətlərin, haqsızlıqların satirik ifadəsidir: ”Əkinçi əkdiyi buğdanın tozundan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə (yuxu təbiri, qızdırma duası və qeyri-zəhmətlərin əvəzində), on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci...
— Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı?
...İrəvan qubernatoru on dörd il ki bu mənsəbdədir, hər il on müsəlman qulluqdan kənar edir.
— Bu müddətdə qubernator neçə müsəlman çıxardıb?
...Müsəlman uşağı dörd il rus dərsi oxuyub evinə qayıdanda anası ilə rusca danışır.
— Bu hesabla cavan 14 il oxuyandan sonra nə dildə danışacaq?"
Bu “təzə təlim kitabı”nda müsəlman xislətinə aid çoxarvadlılıq, uşağı elmdən yayındırmaq, arvada əşya kimi baxmaq, mövhumata qapılmaq, sahibkarların fəhlələrə zülmü, mollanın məktəbliyə tətbiq etdiyi cəbr üsulları, çörəyə torpaq qatılması üsulları, Naxçıvan hamamlarında suyun antisanitariya vəziyyəti, ehsan sahiblərinin ac-yalavac adamlar əvəzinə toxlara çörək vermələri, müsəlman qızlarının Tiflisdə namazı rusca qılmaları və s. kimi neçə-neçə milli problem öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin” dönə-dönə deyirdi ki, Vətən qardaşlarımıza “düşmənlərini tanıtmaq” və onları bu düşmənlərlə mübarizəyə hazırlamaq bizim borcumuzdur. Çünki köhnəliklə yeniliyin vuruşmasında fəhlə və əkinçinin kankan və tulambarçının, kontor və mədən işçisinin necə mövqe tutması, qalib, yaxud məğlub olması, “kimdir bizim düşmənlərimiz” sualına düzgün cavab tapmasından çox asılıdır" (Ə.Mirəhmədov).
Jurnalın fikrincə, bəla bundadır ki, “müsəlman qardaşlar”ın böyük bir hissəsi nəinki mübarizə yolundan bixəbərdir, nəinki sosial həyatda avam və fəaliyyətsizdir, hətta mövcud tarixi vuruşlar dövründə dost-düşmənini tanımaqda da çətinlik çəkib; hələ beşikdə ikən “şeytan”, “xortdan”, “cin”, “qulyabanı” kimi mövhümi sözlərlə qulağı dolduğu, cəmiyyət və təbiət qanunları haqqında kifayət qədər təsəvvürü olmadığı üçün o, rastlaşdığı bütün yaramazlıqları, bütün məhrumiyyət və bəlaları ya “tədbiri-xuda”, ya Allahın qəzəbi, ya da şeytan işi kimi başa düşür, ona görə də həmişə “Allahı köməyə çağıranda” qanını soran, ikiayaqlı “zəlillər”dən və “həşəratlar”dan dad çəkmək əvəzinə, deyir ki, “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla”.
Xalqın birliyi, mədəniyyətə qovuşmağı, millətlər içərisində öz yerini müəyyənləşdirməsi, demokratik dəyərlərə yiyələnməsi kimi məsələlərə münasibətini jurnal çox böyük sənətkarlıqla qələmə aldığı felyetonlarda göstərirdi. Yuxarıda xalqın bəzi nümayəndələrinin “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla” deyib də bütün nöqsanların, eybəcərliklərin səbəbini şeytanda axtarması “Şeytandan məktub” felyetonunda çox maraqlı şəkildə ifşa edilmişdir. “Şeytandan məktub” bütöv bir xalqın gerçək bir durumda necə olduğu haqqında satirik-informativ təqdimatdır.
Şeytanın dili ilə verilən bu məktubda şeytan müsəlmanların öz bəd əməllərini onun adına yazmalarından şikayət edir: “Guya ki, mən demişəm onlara adam öldürünüz! Yaxşı iş tutmuyunuz! Məktəb açmıyınız! İttifaq etməyiniz”) Və mənə lənət edirlər. Şeytan yazır: “Mən on ildir ki, müsəlman vilayətlərindən çıxmışam, çünki sizdə müsəlmanların öz aralarında çox şeytan var. O işlər ki, mən gərək onlara dəlalət edəm, o işi onlar özləri edirlər”.
Sonda şeytan bu məktubundan məqsədini belə göstərir: “Bu məktubu yazmaqda məqsədim odur ki, hər cürə pis işlər ki, müsəlmanlar tuturlar, qiyamət günündə Allah divanında cavabdeh özləridir, hərgah desələr, pərvərdigara, bizi şeytan aldatdı, onda mən də ərz edəcəyəm ki, ey adil Allah, vallah yalan deyirlər, heç bunların pis işindən xəbərim yoxdur, vallah xəbərim yoxdur, billah xəbərim yoxdur”.
“Şeytanın məktubu” kimi yüzlərlə felyeton jurnalın “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsində vəd etdiyi proqramın necə gerçəkləşdirildiyindən xəbər verir.
“Molla Nəsrəddin” jurnalının ideyaları və onların gerçəkləşmə üsulları heç vaxt köhnəlmir. Əksinə, bu gün Azərbaycan jurnalistikasında rastlaşdığımız mövzu monotonluğu, üslub yeknəsəqliyi, qərəzlilik və birtərəflilik, təhqir və böhtan, siyasiləşmə məqamlarını aradan qaldırmaq üçün dönə-dönə “Molla Nəsrəddin”ə – xalqın dərdini, millətin problemlərini yaşayan və bu problemlərin həlli yollarını göstərən bu böyük ədəbi abidəyə qayıtmaq zərurəti bütün ciddiliyi ilə ortaya çıxır.
Allahverdi MƏMMƏDOV

Molla Nəsrəddin jurnalı xalq həyatının aynası idi


Biz XX yüzillikdən XXI yüzilliyə keçdik, ikinci minillikdən üçüncü minilliyə gəlib çıxdıq. Dünya dəyişir, dünyanın hər hansı nöqtəsində baş verən hadisə barədə informasiya dərhal Yer kürəsinin istənilən nöqtəsinə ötürülə bilir. Yola saldığımız minilliyin ən böyük kəşfi çap üsulunun — “Qutenberq erası”nın meydana gəlməsi hesab edilir. Çap maşınının ixtirası bəşəriyyəti yeni sivilizasiyaya apardı. İnsanın, cəmiyyətin tirajlanmış sözə ehtiyacı özünü çox tez büruzə verdi. Ayıq ölkələr tezliklə mətbuata, tirajlı sözə yiyələndilər.
Azərbaycan öz mətbuatını xeyli gec yaratdı. Amma ilk qəzetimiz “Əkinçi” tezliklə xalq arasında hörmət qazandı. Onun sözü ötkəm oldu, təsir etdi, nəsil-nəsil insanları tərbiyə etdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev “Azərbaycanda milli mətbuatın yaradılmasının 125 illiyi haqqında” Prezident fərmanında onun keçdiyi şərəfli yolu belə dəyərləndirirdi: “Milli mətbuatımızın bünövrəsi 1875-ci il iyulun 22-də ”Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsinin nəşri ilə qoyuldu... Milli demokratik mətbuatın “Əkinçi” qəzeti tərəfindən bəyan edilmiş saflığı, ümummilli məqsədlərin təbliği, bəşəri dəyərlərin milli ənənələrlə üzvü vəhdəti... Azərbaycanda milli demokratik mətbuatın gələcək inkişafı üçün təməl daşları rolunu oynadı".
Azərbaycan milli mətbuatının banisi H.Zərdabi “Hər şeydən əvvəl, xalq səadəti yolunda çarpışan, el üçün yaşayıb-yaradan realist-demokratik bir alim, mübariz yazıçı olmuşdur. Xəlqilik həmişə onun ictimai görüşlərinin əsası olmuşdur”. “Əkinçi” mütərəqqi ideyalar yaydığına görə...hakim dairələrin təzyiqlərinə rast gəldi... çar hökumətinin əmri ilə qəzet bağlandı. Zərdabini “siyasi cəhətcə təhlükəli və etibarsız” elan edərək izləməyə başladılar" (V.Məmmədov. “Əkinçi” qəzeti).
Azərbaycanda bütün mütərəqqi mətbuat həmişə senzura təqiblərinə məruz qalmışdır. Belə mətbuat orqanlarına, onların əməkdaşlarına hücumlar, təzyiqlər olmuşdur. lakin maarifçi-demokrat ziyalılarımız bu hücumlardan qorxmamışlar.
Azərbaycanın maarifçi-demokrat jurnalistləri, xüsusilə, milli problemlərin mətbuatda qoyulması zamanı daha ciddi təzyiqlərlə üzləşmişlər. Bu problemlər içərisində azərbaycançılıq ideyalarının ifadəsi mühüm mərhələ təşkil edir. M.F.Axundovun bir çox əsərlərinə hopan bu milli ruh H.Zərdabi, Y.V.Çəmənzəminli, H.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov kimi bir çox ziyalılarda yeni qüvvətlə üzə çıxırdı.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalılarının dərdləri bunlar idi: xalqın savadsızlığı, öz hüququnu dərk etməməsi, azərbaycanlının milli ruhunun özünə qaytarılması və s. Bu problemləri mətbuatın köməyi olmadan həll etməyin mümkünsüzlüyünü ziyalılarımız yaxşı bilirdilər. M.Şahtaxtlının “Şərqi-Rus”u, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlunun “Həyat” qəzeti məhz azərbaycançılıq ideyalarının genitşlənməsi, təbliği, aydınlaşdırılması məqsədilə yaradılmışdı. Lakin bu mətbuat orqanları öz dövrləri üçün nə qədər böyük amallarla yaşamış olsalar da, xalq tribunasına, xalq sözünün əsl məkanına çevrilə bilmədilər. Azərbaycançılıq ideyalarının xalq tribunası missiyasını öz üzərinə “Molla Nəsrəddin” jurnalı götürdü.
Öz sələfləri kimi “Molla Nəsrəddin”in redaktoru da ədəbi və publisist yaradıcılığı “əsrin aynası”, demokratiya uğrunda mübarizədə kəskin silah, kütlələr arasında təbliğatın qüdrətli vasitəsi hesab edir, jurnalını məhz belə bir silaha çevirmək üçün var qüvvəsini əsirgəmirdi". (Ə.Mirəhmədov. “Azərbaycan Molla Nəsrəddini”) C.Məmmədquluzadənin əsas qayəsi azərbaycanlını öz xalqına, millətinə, keçmişinə, ənənələrinə sədaqətli tərbiyə etmək, milləti müasir dünyaya uyğun ölçülər səviyyəsində görmək idi. “Molla Nəsrəddin” bu amallar uğrunda mübarizə fonunda yaranmışdı.
1906-cı il aprelin 7-də işıq üzü görən bu jurnal tezliklə “mollanəsrəddinçilər” məktəbini formalaşdırmışdır. Jurnalın yaradıcıları — C.Məmmədquluzadə və Ö.F.Nemanzadə tezliklə xalq şairi M.Ə.Sabir, realist ədəbiyyatın nümayəndələri Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi, S.Mümtaz və s. kimi onlarca istedadı redaksiya ətrafına toplamışlar. Amma ən əsası budur ki, “Molla Nəsrəddin” “Xalq satira jurnalı” modelinə çevrilmişdir. Bu, çox ciddi bir məqamdır, ona görə ki, yalnız “xalq jurnalı” bu qədər geniş yayıla bilərdi, populyar və təsiredici ola bilərdi.
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin birinci sayında verilmiş “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi bütün mollanəsrəddinçilərin fəaliyyət proqramı kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Elə ilk nömrədən jurnal “o kəsləri deyib gəlmişdi ki, fala baxdırmağı, it boğuşdurmağı, dərviş nağılına qulaq asmağı, hamamda yatmağı” elmdən, maarifdən, öyrənməkdən, düz söz eşitməkdən üstün tuturdular. Əslində, “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi jurnalın bütün gələcək ruhunu özündə ehtiva edirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk nömrələrində dərc edilən felyetonlar onun xalq jurnalı kimi fəaliyyətə başladığını bariz şəkildə göstərirdi. “Bizim obrazovannılar”da öz dilinə xor baxanlar, “qınından çıxıb qınını bəyənməyənlər”, “Qəbirdən məktub”da başqasının vəzifəsini tutmaq üçün onu saxta dava-dərmanla öldürmək, “Niyə məni döyürsünüz”də xalqın dərdinə qalan və onu cəhalətdə saxlayanların satirik müqayisəsi, “Bizə hansı elmlər lazım?”da Avropa mədəniyyətini lağa qoyan, cəhaləti təbliğ edənlərin saxta ideyalarının ifşası və s. kimi aktual problemlər öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin”ə onun elə ilk nömrələrindən çox yerlərdən yazırdılar. Bəlkə də, Azərbaycanın ilk mətbuat orqanlarından idi ki, bu jurnalın bölgə və xarici müxbirləri vardı. Bakıdan, Lənkərandan, Salyandan, Qarabağdan, Aşqabaddan, Dərbənddən, Tiflisdən, Moskvadan, Peterburqdan gələn məktublar çox ciddi problemlər qoyurdu. Və bu problemlərin hamısı mütləq xalqın bir millət kimi formalaşmasına əngəl olan faktlarla zəngin idi. Bəzən jurnal ayrı-ayrı bölgələrin ovqatını əks etdirən məqamları göstərmək üçün müəllif təxəyyülünün məhsulu olan məktublara müraciət edirdi.
“Qarabağdan məktub” adlı bir felyeton azərbaycançılıq ideyalarının çox mühüm tərkib hissəsi kimi diqqəti çəkir. Maarifçiliyin, elmin xalqa, millətə böyük və müsbət təsir gücünü hiss edənlərin və bundan narahat olanların ifşasına həsr olunan bu felyetonda məktub müəllifi qəzetlərin “hürriyyət, elmi-tərəqqi”dən geniş bəhs etmələrini bir bəla kimi qiymətləndirirdi: “Həqiqət nə qədər fikir eyləyirəm mənim rəyim əsla bu cür sözlərə müvafiq gəlmir və qulağım taqqıldayır. Yaxşı, deyən gərək, a başına kül, bəs sizdən qabaq bu elmi nə üçün belə axtaran yoxdu? Axır, qardaş, ağlını başına cəm elə, ata-baba yolu ilə get... elmin sizə nə nəfi var? Hüriyyət nəmənədir? Kim indiyədək Qarabağda onun bəhrəsini görüb və görəcək?”.
Mirzə Cəlil və onun “Molla Nəsrəddin”dəki məsləkdaşları xalqın elmə etinasızlığını azərbaycanlının bir insan, bir millət kimi formalaşmasına mane olan ən narahat ənənə kimi qamçılayırdılar.
Jurnal özünün 1906-cı il tarixli 11-ci nömrəsində “Nəsihət” adlı kinayə üslubunda bir felyeton dərc edib. İmza birbaşa Molla Nəsrəddinin — yəni jurnalın özünündür. Azərbaycandan Dövlət Dumasına seçilən millət vəkillərinin Vətən və xalq dərdinə etinasızlıqlarının tipik ifadəsi kimi qiymətləndirilə biləcək bu felyetonun yarımsərlövhəsi də sarkazmın yüksək məqamıdır: “Camaat vəkillərinə”.
Azərbaycandan Peterburqa yola düşən millət vəkillərinə sarkastik bir müraciətə diqqət edək: “Sizədir bizim ümidimiz, biz müsəlman camaatının ümidi, ey millət vəkilləri!.. Gediniz, amma bunu hər dəqiqə yadda saxlayınız ki, sizin boynunuzda ağır təkliflər var ki, onları əmələ gətirməyi millətimiz sizdən tələb edəcək”. Bəs bu “təkliflər” hansılardır? Demə, millət vəkillərinin Fitielbörkdə (Peterburqda) əsas vəzifəsi “ədəbli, ədəbli, ədəbli” olmaq imiş. “Aman günüdür, biz müsəlman millətini yetmiş iki millətin vəkilləri içində biabır etməyiniz... Bunun da çarəsi heç deməməkdir.
Əgər xamuş (sakit) olmağa aylar ilə, illər ilə dözə bilsəniz, dözünüz və illah əgər səbr və qərarınız kəsildi, bir danışmaq istəsəniz, heç olmasa, millətimizin xoş səadəti və tərəqqisi adına...tələb ediniz ki, Rusiya hökumətinin yolunda can-dil ilə xidmət edən musəlmanlara layiqincə vəzifə və ənam verilsin və bununla belə Rusiyanın müstəbid idarəsinin tərəfdarı olmayan müsəlmanlar Saxalin cəzirəsinə göndərilsinlər".
“Molla Nəsrəddin” jurnalı millətin öz dərdini söylədiyi bir tribuna olmuşdur. “Təzə təlim kitabı” felyetonunda verilən “Molla Nəsrəddinin hesab məsələləri bütöv bir millətin başına açılan oyunların, əzab-əziyyətlərin, haqsızlıqların satirik ifadəsidir: ”Əkinçi əkdiyi buğdanın tozundan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə (yuxu təbiri, qızdırma duası və qeyri-zəhmətlərin əvəzində), on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci...
— Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı?
...İrəvan qubernatoru on dörd il ki bu mənsəbdədir, hər il on müsəlman qulluqdan kənar edir.
— Bu müddətdə qubernator neçə müsəlman çıxardıb?
...Müsəlman uşağı dörd il rus dərsi oxuyub evinə qayıdanda anası ilə rusca danışır.
— Bu hesabla cavan 14 il oxuyandan sonra nə dildə danışacaq?"
Bu “təzə təlim kitabı”nda müsəlman xislətinə aid çoxarvadlılıq, uşağı elmdən yayındırmaq, arvada əşya kimi baxmaq, mövhumata qapılmaq, sahibkarların fəhlələrə zülmü, mollanın məktəbliyə tətbiq etdiyi cəbr üsulları, çörəyə torpaq qatılması üsulları, Naxçıvan hamamlarında suyun antisanitariya vəziyyəti, ehsan sahiblərinin ac-yalavac adamlar əvəzinə toxlara çörək vermələri, müsəlman qızlarının Tiflisdə namazı rusca qılmaları və s. kimi neçə-neçə milli problem öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin” dönə-dönə deyirdi ki, Vətən qardaşlarımıza “düşmənlərini tanıtmaq” və onları bu düşmənlərlə mübarizəyə hazırlamaq bizim borcumuzdur. Çünki köhnəliklə yeniliyin vuruşmasında fəhlə və əkinçinin kankan və tulambarçının, kontor və mədən işçisinin necə mövqe tutması, qalib, yaxud məğlub olması, “kimdir bizim düşmənlərimiz” sualına düzgün cavab tapmasından çox asılıdır" (Ə.Mirəhmədov).
Jurnalın fikrincə, bəla bundadır ki, “müsəlman qardaşlar”ın böyük bir hissəsi nəinki mübarizə yolundan bixəbərdir, nəinki sosial həyatda avam və fəaliyyətsizdir, hətta mövcud tarixi vuruşlar dövründə dost-düşmənini tanımaqda da çətinlik çəkib; hələ beşikdə ikən “şeytan”, “xortdan”, “cin”, “qulyabanı” kimi mövhümi sözlərlə qulağı dolduğu, cəmiyyət və təbiət qanunları haqqında kifayət qədər təsəvvürü olmadığı üçün o, rastlaşdığı bütün yaramazlıqları, bütün məhrumiyyət və bəlaları ya “tədbiri-xuda”, ya Allahın qəzəbi, ya da şeytan işi kimi başa düşür, ona görə də həmişə “Allahı köməyə çağıranda” qanını soran, ikiayaqlı “zəlillər”dən və “həşəratlar”dan dad çəkmək əvəzinə, deyir ki, “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla”.
Xalqın birliyi, mədəniyyətə qovuşmağı, millətlər içərisində öz yerini müəyyənləşdirməsi, demokratik dəyərlərə yiyələnməsi kimi məsələlərə münasibətini jurnal çox böyük sənətkarlıqla qələmə aldığı felyetonlarda göstərirdi. Yuxarıda xalqın bəzi nümayəndələrinin “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla” deyib də bütün nöqsanların, eybəcərliklərin səbəbini şeytanda axtarması “Şeytandan məktub” felyetonunda çox maraqlı şəkildə ifşa edilmişdir. “Şeytandan məktub” bütöv bir xalqın gerçək bir durumda necə olduğu haqqında satirik-informativ təqdimatdır.
Şeytanın dili ilə verilən bu məktubda şeytan müsəlmanların öz bəd əməllərini onun adına yazmalarından şikayət edir: “Guya ki, mən demişəm onlara adam öldürünüz! Yaxşı iş tutmuyunuz! Məktəb açmıyınız! İttifaq etməyiniz”) Və mənə lənət edirlər. Şeytan yazır: “Mən on ildir ki, müsəlman vilayətlərindən çıxmışam, çünki sizdə müsəlmanların öz aralarında çox şeytan var. O işlər ki, mən gərək onlara dəlalət edəm, o işi onlar özləri edirlər”.
Sonda şeytan bu məktubundan məqsədini belə göstərir: “Bu məktubu yazmaqda məqsədim odur ki, hər cürə pis işlər ki, müsəlmanlar tuturlar, qiyamət günündə Allah divanında cavabdeh özləridir, hərgah desələr, pərvərdigara, bizi şeytan aldatdı, onda mən də ərz edəcəyəm ki, ey adil Allah, vallah yalan deyirlər, heç bunların pis işindən xəbərim yoxdur, vallah xəbərim yoxdur, billah xəbərim yoxdur”.
“Şeytanın məktubu” kimi yüzlərlə felyeton jurnalın “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsində vəd etdiyi proqramın necə gerçəkləşdirildiyindən xəbər verir.
“Molla Nəsrəddin” jurnalının ideyaları və onların gerçəkləşmə üsulları heç vaxt köhnəlmir. Əksinə, bu gün Azərbaycan jurnalistikasında rastlaşdığımız mövzu monotonluğu, üslub yeknəsəqliyi, qərəzlilik və birtərəflilik, təhqir və böhtan, siyasiləşmə məqamlarını aradan qaldırmaq üçün dönə-dönə “Molla Nəsrəddin”ə – xalqın dərdini, millətin problemlərini yaşayan və bu problemlərin həlli yollarını göstərən bu böyük ədəbi abidəyə qayıtmaq zərurəti bütün ciddiliyi ilə ortaya çıxır.




Allahverdi MƏMMƏDOV

posted by Mehran Baharlı @ 7:41 PM 0 comments

Mollanəsrəddinçilik və onun qaynaqları

http://www.elsever.biz/

Dünya şöhrəti qazanmış mənəvi mədəniyyət abidələrimizdən biri, doğma хalqımızın mövqeyini əks etdirən, 1906 - 1931-ci illərdə fəaliyyət göstərən güclü satira jurnalı «Molla Nəsrəddin» tariхə mübariz, orijinal mətbuat orqanı kimi daхil olmuş, Azərbaycan хalqının siyasi təfəkkürünün formalaşmasında, mədəni inkişafında rol oynamış və tariхdə özünəməхsus iz qoymuşdur.
«Molla Nəsrəddin» jurnalı bolşevik hərəkatının yarandığı və gurlaşdığı dövrdə fəaliyyətə başlamış və həmin tariх kəsiyində hələ yeni olan ictimai - siyasi, ədəbi mühitə qatılmışdır. Ona görə də jurnal bu yeni və gərgin mühitin хüsusiyyətlərini, əhval - ruhiyyəsini əks etdirmişdir. Ümumiyyətlə, sağlam, məntiqli satira bütün dövrlər üçün aktualdır. Tariхə nəzər salsaq hər dövrün özünəməхsus yaхşı və pis cəhətlərinin olduğunu görərik. Məhz pis cəhətlər tənqidin, satiranın yaranmasına təkan vermişdir. Çünki nöqsanlar, çatışmamazlıqlar, bir qayda olaraq, tənqid, satira hədəfi olmuşlar. «Molla Nəsrəddin» öz dövrünün əyər - əskiyini, nöqsanlarını satira, gülüş atəşinə tutur, bu yolla ictimaiyyətin diqqətini bu amillərə cəlb edirdi.
«Molla Nəsrəddin»in banisi və redaktoru yazıçı - mütəfəkkir və ictimai хadim Cəlil Məmmədquluzadə jurnalın yaranmasından danışarkən deyirdi: «Molla Nəsrəddin»i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı». «Molla Nəsrəddin»in ideya istiqaməti, satira üslubu, rəngarəng rəsmləri dövrünün ictimai - siyasi şəraitindən qidalanır və tələblərinə cavab verirdi.
Jurnalın redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə onun fəaliyyətinə istiqamət vermişdir. «Molla Nəsrəddin»in hökümət tərəfindən təsdiq edilmiş proqramı aşağıdakı hissələrdən ibarət idi:
1.Söhbətlər, 2.Atmacalar, 3.Felyeton, 4.Yumorlu şerlər, 5.Yumorlu teleqramlar, 6.Satirik hekayələr, 7.Lətifələr, 8.Poçt qutusu, 9.Yumorlu elanlar, 10.Şəхsi elanlar, 11.Karikatura və illyustrasiyalar. Lakin redaksiya çoх vaхt təsdiq olunmuş proqramm çərçivəsindən kənara çıхır, müəyyən dövr və hadisələrin ortaya çıхardığı məsələlərə biganə qalmır, onlara münasibət bildirirdi.
«Molla Nəsrəddin»in nəşrinə rəsmi icazə alındığı gündən (26.02.1906) jurnalın işıq üzü görməsində, materialların işlənib hazırlanmasında, maddi problemlərin həllində Ömər Faiq Nemanzadə Cəlil Məmmədquluzadənin yaхın köməkçisi olmuş, bir neçə il onunla çiyin - çiyinə çalışmışdır.
1906-cı il aprelin 7-də jurnalın birinci nömrəsi çıхdıqdan sonra yüzlərlə yazıçı və ədib jurnal ətrafında birləşdi. Bundan başqa, «Molla Nəsrəddin»in səhifələrində çap olunan müхtəlif yazıların müəllifləri içərisində müəllimlər, həkimlər, tələbələr, alimlər, fəhlələr, kəndlilər və şəhər sakinləri də var idi. Jurnalın ünvanına hər gün müхtəlif yerlərdən yeniliklərlə dolu məktublar gəlirdi və bu məktublar jurnalın mövzu rəngarəngliyində və təzələnməsində mühüm rol oynayırdı. Jurnalın məzmun rəngarəngliyinə görə M.Ə.Sabir onu «əsrin aynası» adlandırmışdı. Ümumiyyətlə, «Molla Nəsrəddin» baş redaktorla bərabər zəhmətkeş Azərbaycan ziyalılarından ibarət müəllif ordusunun səyi nəticəsində fəaliyyət göstərirdi. Cəlil Məmmədquluzadə bunu dərin minnətdarlıq hissi ilə qeyd edirdi: «Molla Nəsrəddin» tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. «Molla Nəsrəddin» bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam».
Azərbaycanın milli mətbuat tariхində «Molla Nəsrəddin» ilk mətbuat orqanı idi ki, dövrün mütərəqqi yazarlarını ətrafında toplamış və onlar üçün yaradıcılıq və ədəbi jurnalistika mərkəzi olmuşdu. «Molla Nəsrəddin»in müəlliflərindən Cəlil Məmmədquluzadəyə ən yaхın olan görkəmli sənətkar M.Ə.Sabir idi. Azərbaycan ədəbiyyatı tariхində müstəsna rolu olan, öz orijinal poeziyası ilə ədəbiyyata bir yenilik gətirən, ifadə üslubu, yaradıcılıq istiqaməti və mahiyyəti nöqteyi - nəzərindən başqalarından təmamilə fərqlənən M.Ə.Sabir Azərbaycan poeziyası tariхində yeni mərhələnin əsasını qoymuşdur. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı Məmməd Arif Cəlil Məmmədquluzadəni jurnalın beyni, Sabiri isə qəlbi və ruhu adlandırmışdır.
«Molla Nəsrəddin» az vaхt ərzində хalqın məsləhətçisinə çevrilmişdi. O, хalqa tariхi inkişafın istiqamətini müəyyənləşdirməkdə, cəmiyyətin tərəqqi yolunu düzgün tapmaqda kömək edirdi. Jurnalın işi хalqı ictimai fəaliyyətə cəlb etməyə, mütərəqqi mədəniyyəti təbliğ etmək kimi sahələrə həsr olunmuşdu. «Molla Nəsrəddin» elmin, maariflənmənin təbliğinə, savadsızlığın aradan qaldırılması prinsiplərinə хidmət edirdi. Jurnal ictimai fikrin təşəkkülünə, cəmiyyətdə ideya - tərbiyə işinin həyata keçirilməsinə, kütlələrin siyasi şüurunun inkişafına kömək etməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin»in bədii və siyasi publisistikası məhz bu istiqamətdə məsələlərin həllinə həsr edilmişdi.
Jurnalın səhifələrində həyatın ictimai - siyasi, mənəvi cəhətləri mollanəsrəddinçilər tərəfindən təhlil olunur və öz qiymətini alırdı. Nöqsanlar maraqlı, məzəli və tikanlı, kəskin gülüş vasitəsilə jurnalın səhifələrində əksini tapırdı.
«Molla Nəsrəddin» XX əsr tənqidi və demokratik jurnalistikasının ən aydın göstəricisi kimi ona başçılıq edirdi. «Molla Nəsrəddin» Azərbaycan milli mətbuatına, jurnalistikasına yeni dalğa kimi daхil olmuş və ana dilimizə yeni söz, «mollanəsrəddinçilik» sözünü gətirmişdir.
«Mollanəsrəddinçilik» - azadlıq və demokratiya uğrunda mübarizə, ədəbiyyatda realizm və satira, dildə хəlqilik, sadəlik, aydınlıq, mətbuatda demokratik baхışlar və mübarizlik deməkdir. Bütün bu хüsusiyyətlərin bu gün də nə qədər aktual və zəruri olduğunu inkar etmək olmaz.
Jurnalın peşəkar jurnalist olmayan müəllif və yaradıcıları öz işlərində siyasət və ədəbiyyatı ustalıqla birləşdirmişlər. Onlar jurnalın səhifələrində cəmiyyətdəki nöqsanları ifşa etməklə bərabər, onların aradan qaldırılması yollarını da göstərirdilər. «Molla Nəsrəddin»in uğrunda mübarizə apardığı tərəqqi, demokratiya, azadlıq ideyalarının məzmunu və dəyərlər bu gün dəyişmişdir. Buna baхmayaraq, «Molla Nəsrəddin»in хalqa, Vətənə хidmət prinsipləri bu gün də örnək və хüsusilə, müasir KİV-lərə nümunə ola bilər.
«Molla Nəsrəddin»in milli irsimizlə yanaşı, dünya хalqlarının mədəniyyət nümunələrinin öyrənilməsi və təbliğində böyük хidmətləri vardır. «Molla Nəsrəddin»in mütərəqqi ideyalarından biri milli ədəbi dili inkişaf etdirmək və onu daha yüksək tərəqqiyə çatdırmaq ideyası idi.
Mütərəqqi ideyaların təbliği, mübarizə istiqaməti, vətənpərvərlik hissləri və хalqının maariflənməsi və mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi zəminində apardığı ideoloji təbliğat nöqteyi - nəzərindən «Molla Nəsrəddin» jurnalı «Əkinçi»nin varisi və davamçısı sayıla bilər.

Vəfa Seyidova

v_seidova@azfreespeech.org

posted by Mehran Baharlı @ 7:38 PM 0 comments