sâbir-türkce: November 2004

Saturday, November 27, 2004

"Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım!"
"Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrindən 98 il ötdü
XALQ DƏRDİNİN TƏRCÜMANI
Molla Nasraddin in Tabriz

Molla Nəsrəddin jurnalı xalq həyatının aynası idi

Molla Nəsrəddin jurnalı xalq həyatının aynası idi

Biz XX yüzillikdən XXI yüzilliyə keçdik, ikinci minillikdən üçüncü minilliyə gəlib çıxdıq. Dünya dəyişir, dünyanın hər hansı nöqtəsində baş verən hadisə barədə informasiya dərhal Yer kürəsinin istənilən nöqtəsinə ötürülə bilir.

Yola saldığımız minilliyin ən böyük kəşfi çap üsulunun — “Qutenberq erası”nın meydana gəlməsi hesab edilir. Çap maşınının ixtirası bəşəriyyəti yeni sivilizasiyaya apardı. İnsanın, cəmiyyətin tirajlanmış sözə ehtiyacı özünü çox tez büruzə verdi. Ayıq ölkələr tezliklə mətbuata, tirajlı sözə yiyələndilər.
Azərbaycan öz mətbuatını xeyli gec yaratdı. Amma ilk qəzetimiz “Əkinçi” tezliklə xalq arasında hörmət qazandı. Onun sözü ötkəm oldu, təsir etdi, nəsil-nəsil insanları tərbiyə etdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev “Azərbaycanda milli mətbuatın yaradılmasının 125 illiyi haqqında” Prezident fərmanında onun keçdiyi şərəfli yolu belə dəyərləndirirdi: “Milli mətbuatımızın bünövrəsi 1875-ci il iyulun 22-də ”Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsinin nəşri ilə qoyuldu... Milli demokratik mətbuatın “Əkinçi” qəzeti tərəfindən bəyan edilmiş saflığı, ümummilli məqsədlərin təbliği, bəşəri dəyərlərin milli ənənələrlə üzvü vəhdəti... Azərbaycanda milli demokratik mətbuatın gələcək inkişafı üçün təməl daşları rolunu oynadı".

Azərbaycan milli mətbuatının banisi H.Zərdabi “Hər şeydən əvvəl, xalq səadəti yolunda çarpışan, el üçün yaşayıb-yaradan realist-demokratik bir alim, mübariz yazıçı olmuşdur. Xəlqilik həmişə onun ictimai görüşlərinin əsası olmuşdur”. “Əkinçi” mütərəqqi ideyalar yaydığına görə...hakim dairələrin təzyiqlərinə rast gəldi... çar hökumətinin əmri ilə qəzet bağlandı. Zərdabini “siyasi cəhətcə təhlükəli və etibarsız” elan edərək izləməyə başladılar" (V.Məmmədov. “Əkinçi” qəzeti).
Azərbaycanda bütün mütərəqqi mətbuat həmişə senzura təqiblərinə məruz qalmışdır. Belə mətbuat orqanlarına, onların əməkdaşlarına hücumlar, təzyiqlər olmuşdur. lakin maarifçi-demokrat ziyalılarımız bu hücumlardan qorxmamışlar.
Azərbaycanın maarifçi-demokrat jurnalistləri, xüsusilə, milli problemlərin mətbuatda qoyulması zamanı daha ciddi təzyiqlərlə üzləşmişlər. Bu problemlər içərisində azərbaycançılıq ideyalarının ifadəsi mühüm mərhələ təşkil edir. M.F.Axundovun bir çox əsərlərinə hopan bu milli ruh H.Zərdabi, Y.V.Çəmənzəminli, H.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov kimi bir çox ziyalılarda yeni qüvvətlə üzə çıxırdı.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalılarının dərdləri bunlar idi: xalqın savadsızlığı, öz hüququnu dərk etməməsi, azərbaycanlının milli ruhunun özünə qaytarılması və s. Bu problemləri mətbuatın köməyi olmadan həll etməyin mümkünsüzlüyünü ziyalılarımız yaxşı bilirdilər. M.Şahtaxtlının “Şərqi-Rus”u, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlunun “Həyat” qəzeti məhz azərbaycançılıq ideyalarının genitşlənməsi, təbliği, aydınlaşdırılması məqsədilə yaradılmışdı. Lakin bu mətbuat orqanları öz dövrləri üçün nə qədər böyük amallarla yaşamış olsalar da, xalq tribunasına, xalq sözünün əsl məkanına çevrilə bilmədilər. Azərbaycançılıq ideyalarının xalq tribunası missiyasını öz üzərinə “Molla Nəsrəddin” jurnalı götürdü.
Öz sələfləri kimi “Molla Nəsrəddin”in redaktoru da ədəbi və publisist yaradıcılığı “əsrin aynası”, demokratiya uğrunda mübarizədə kəskin silah, kütlələr arasında təbliğatın qüdrətli vasitəsi hesab edir, jurnalını məhz belə bir silaha çevirmək üçün var qüvvəsini əsirgəmirdi". (Ə.Mirəhmədov. “Azərbaycan Molla Nəsrəddini”) C.Məmmədquluzadənin əsas qayəsi azərbaycanlını öz xalqına, millətinə, keçmişinə, ənənələrinə sədaqətli tərbiyə etmək, milləti müasir dünyaya uyğun ölçülər səviyyəsində görmək idi. “Molla Nəsrəddin” bu amallar uğrunda mübarizə fonunda yaranmışdı.
1906-cı il aprelin 7-də işıq üzü görən bu jurnal tezliklə “mollanəsrəddinçilər” məktəbini formalaşdırmışdır. Jurnalın yaradıcıları — C.Məmmədquluzadə və Ö.F.Nemanzadə tezliklə xalq şairi M.Ə.Sabir, realist ədəbiyyatın nümayəndələri Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi, S.Mümtaz və s. kimi onlarca istedadı redaksiya ətrafına toplamışlar. Amma ən əsası budur ki, “Molla Nəsrəddin” “Xalq satira jurnalı” modelinə çevrilmişdir. Bu, çox ciddi bir məqamdır, ona görə ki, yalnız “xalq jurnalı” bu qədər geniş yayıla bilərdi, populyar və təsiredici ola bilərdi.
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin birinci sayında verilmiş “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi bütün mollanəsrəddinçilərin fəaliyyət proqramı kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Elə ilk nömrədən jurnal “o kəsləri deyib gəlmişdi ki, fala baxdırmağı, it boğuşdurmağı, dərviş nağılına qulaq asmağı, hamamda yatmağı” elmdən, maarifdən, öyrənməkdən, düz söz eşitməkdən üstün tuturdular. Əslində, “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi jurnalın bütün gələcək ruhunu özündə ehtiva edirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk nömrələrində dərc edilən felyetonlar onun xalq jurnalı kimi fəaliyyətə başladığını bariz şəkildə göstərirdi. “Bizim obrazovannılar”da öz dilinə xor baxanlar, “qınından çıxıb qınını bəyənməyənlər”, “Qəbirdən məktub”da başqasının vəzifəsini tutmaq üçün onu saxta dava-dərmanla öldürmək, “Niyə məni döyürsünüz”də xalqın dərdinə qalan və onu cəhalətdə saxlayanların satirik müqayisəsi, “Bizə hansı elmlər lazım?”da Avropa mədəniyyətini lağa qoyan, cəhaləti təbliğ edənlərin saxta ideyalarının ifşası və s. kimi aktual problemlər öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin”ə onun elə ilk nömrələrindən çox yerlərdən yazırdılar. Bəlkə də, Azərbaycanın ilk mətbuat orqanlarından idi ki, bu jurnalın bölgə və xarici müxbirləri vardı. Bakıdan, Lənkərandan, Salyandan, Qarabağdan, Aşqabaddan, Dərbənddən, Tiflisdən, Moskvadan, Peterburqdan gələn məktublar çox ciddi problemlər qoyurdu. Və bu problemlərin hamısı mütləq xalqın bir millət kimi formalaşmasına əngəl olan faktlarla zəngin idi. Bəzən jurnal ayrı-ayrı bölgələrin ovqatını əks etdirən məqamları göstərmək üçün müəllif təxəyyülünün məhsulu olan məktublara müraciət edirdi.
“Qarabağdan məktub” adlı bir felyeton azərbaycançılıq ideyalarının çox mühüm tərkib hissəsi kimi diqqəti çəkir. Maarifçiliyin, elmin xalqa, millətə böyük və müsbət təsir gücünü hiss edənlərin və bundan narahat olanların ifşasına həsr olunan bu felyetonda məktub müəllifi qəzetlərin “hürriyyət, elmi-tərəqqi”dən geniş bəhs etmələrini bir bəla kimi qiymətləndirirdi: “Həqiqət nə qədər fikir eyləyirəm mənim rəyim əsla bu cür sözlərə müvafiq gəlmir və qulağım taqqıldayır. Yaxşı, deyən gərək, a başına kül, bəs sizdən qabaq bu elmi nə üçün belə axtaran yoxdu? Axır, qardaş, ağlını başına cəm elə, ata-baba yolu ilə get... elmin sizə nə nəfi var? Hüriyyət nəmənədir? Kim indiyədək Qarabağda onun bəhrəsini görüb və görəcək?”.
Mirzə Cəlil və onun “Molla Nəsrəddin”dəki məsləkdaşları xalqın elmə etinasızlığını azərbaycanlının bir insan, bir millət kimi formalaşmasına mane olan ən narahat ənənə kimi qamçılayırdılar.
Jurnal özünün 1906-cı il tarixli 11-ci nömrəsində “Nəsihət” adlı kinayə üslubunda bir felyeton dərc edib. İmza birbaşa Molla Nəsrəddinin — yəni jurnalın özünündür. Azərbaycandan Dövlət Dumasına seçilən millət vəkillərinin Vətən və xalq dərdinə etinasızlıqlarının tipik ifadəsi kimi qiymətləndirilə biləcək bu felyetonun yarımsərlövhəsi də sarkazmın yüksək məqamıdır: “Camaat vəkillərinə”.
Azərbaycandan Peterburqa yola düşən millət vəkillərinə sarkastik bir müraciətə diqqət edək: “Sizədir bizim ümidimiz, biz müsəlman camaatının ümidi, ey millət vəkilləri!.. Gediniz, amma bunu hər dəqiqə yadda saxlayınız ki, sizin boynunuzda ağır təkliflər var ki, onları əmələ gətirməyi millətimiz sizdən tələb edəcək”. Bəs bu “təkliflər” hansılardır? Demə, millət vəkillərinin Fitielbörkdə (Peterburqda) əsas vəzifəsi “ədəbli, ədəbli, ədəbli” olmaq imiş. “Aman günüdür, biz müsəlman millətini yetmiş iki millətin vəkilləri içində biabır etməyiniz... Bunun da çarəsi heç deməməkdir.
Əgər xamuş (sakit) olmağa aylar ilə, illər ilə dözə bilsəniz, dözünüz və illah əgər səbr və qərarınız kəsildi, bir danışmaq istəsəniz, heç olmasa, millətimizin xoş səadəti və tərəqqisi adına...tələb ediniz ki, Rusiya hökumətinin yolunda can-dil ilə xidmət edən musəlmanlara layiqincə vəzifə və ənam verilsin və bununla belə Rusiyanın müstəbid idarəsinin tərəfdarı olmayan müsəlmanlar Saxalin cəzirəsinə göndərilsinlər".
“Molla Nəsrəddin” jurnalı millətin öz dərdini söylədiyi bir tribuna olmuşdur. “Təzə təlim kitabı” felyetonunda verilən “Molla Nəsrəddinin hesab məsələləri bütöv bir millətin başına açılan oyunların, əzab-əziyyətlərin, haqsızlıqların satirik ifadəsidir: ”Əkinçi əkdiyi buğdanın tozundan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə (yuxu təbiri, qızdırma duası və qeyri-zəhmətlərin əvəzində), on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci...
— Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı?
...İrəvan qubernatoru on dörd il ki bu mənsəbdədir, hər il on müsəlman qulluqdan kənar edir.
— Bu müddətdə qubernator neçə müsəlman çıxardıb?
...Müsəlman uşağı dörd il rus dərsi oxuyub evinə qayıdanda anası ilə rusca danışır.
— Bu hesabla cavan 14 il oxuyandan sonra nə dildə danışacaq?"
Bu “təzə təlim kitabı”nda müsəlman xislətinə aid çoxarvadlılıq, uşağı elmdən yayındırmaq, arvada əşya kimi baxmaq, mövhumata qapılmaq, sahibkarların fəhlələrə zülmü, mollanın məktəbliyə tətbiq etdiyi cəbr üsulları, çörəyə torpaq qatılması üsulları, Naxçıvan hamamlarında suyun antisanitariya vəziyyəti, ehsan sahiblərinin ac-yalavac adamlar əvəzinə toxlara çörək vermələri, müsəlman qızlarının Tiflisdə namazı rusca qılmaları və s. kimi neçə-neçə milli problem öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin” dönə-dönə deyirdi ki, Vətən qardaşlarımıza “düşmənlərini tanıtmaq” və onları bu düşmənlərlə mübarizəyə hazırlamaq bizim borcumuzdur. Çünki köhnəliklə yeniliyin vuruşmasında fəhlə və əkinçinin kankan və tulambarçının, kontor və mədən işçisinin necə mövqe tutması, qalib, yaxud məğlub olması, “kimdir bizim düşmənlərimiz” sualına düzgün cavab tapmasından çox asılıdır" (Ə.Mirəhmədov).
Jurnalın fikrincə, bəla bundadır ki, “müsəlman qardaşlar”ın böyük bir hissəsi nəinki mübarizə yolundan bixəbərdir, nəinki sosial həyatda avam və fəaliyyətsizdir, hətta mövcud tarixi vuruşlar dövründə dost-düşmənini tanımaqda da çətinlik çəkib; hələ beşikdə ikən “şeytan”, “xortdan”, “cin”, “qulyabanı” kimi mövhümi sözlərlə qulağı dolduğu, cəmiyyət və təbiət qanunları haqqında kifayət qədər təsəvvürü olmadığı üçün o, rastlaşdığı bütün yaramazlıqları, bütün məhrumiyyət və bəlaları ya “tədbiri-xuda”, ya Allahın qəzəbi, ya da şeytan işi kimi başa düşür, ona görə də həmişə “Allahı köməyə çağıranda” qanını soran, ikiayaqlı “zəlillər”dən və “həşəratlar”dan dad çəkmək əvəzinə, deyir ki, “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla”.
Xalqın birliyi, mədəniyyətə qovuşmağı, millətlər içərisində öz yerini müəyyənləşdirməsi, demokratik dəyərlərə yiyələnməsi kimi məsələlərə münasibətini jurnal çox böyük sənətkarlıqla qələmə aldığı felyetonlarda göstərirdi. Yuxarıda xalqın bəzi nümayəndələrinin “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla” deyib də bütün nöqsanların, eybəcərliklərin səbəbini şeytanda axtarması “Şeytandan məktub” felyetonunda çox maraqlı şəkildə ifşa edilmişdir. “Şeytandan məktub” bütöv bir xalqın gerçək bir durumda necə olduğu haqqında satirik-informativ təqdimatdır.
Şeytanın dili ilə verilən bu məktubda şeytan müsəlmanların öz bəd əməllərini onun adına yazmalarından şikayət edir: “Guya ki, mən demişəm onlara adam öldürünüz! Yaxşı iş tutmuyunuz! Məktəb açmıyınız! İttifaq etməyiniz”) Və mənə lənət edirlər. Şeytan yazır: “Mən on ildir ki, müsəlman vilayətlərindən çıxmışam, çünki sizdə müsəlmanların öz aralarında çox şeytan var. O işlər ki, mən gərək onlara dəlalət edəm, o işi onlar özləri edirlər”.
Sonda şeytan bu məktubundan məqsədini belə göstərir: “Bu məktubu yazmaqda məqsədim odur ki, hər cürə pis işlər ki, müsəlmanlar tuturlar, qiyamət günündə Allah divanında cavabdeh özləridir, hərgah desələr, pərvərdigara, bizi şeytan aldatdı, onda mən də ərz edəcəyəm ki, ey adil Allah, vallah yalan deyirlər, heç bunların pis işindən xəbərim yoxdur, vallah xəbərim yoxdur, billah xəbərim yoxdur”.
“Şeytanın məktubu” kimi yüzlərlə felyeton jurnalın “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsində vəd etdiyi proqramın necə gerçəkləşdirildiyindən xəbər verir.
“Molla Nəsrəddin” jurnalının ideyaları və onların gerçəkləşmə üsulları heç vaxt köhnəlmir. Əksinə, bu gün Azərbaycan jurnalistikasında rastlaşdığımız mövzu monotonluğu, üslub yeknəsəqliyi, qərəzlilik və birtərəflilik, təhqir və böhtan, siyasiləşmə məqamlarını aradan qaldırmaq üçün dönə-dönə “Molla Nəsrəddin”ə – xalqın dərdini, millətin problemlərini yaşayan və bu problemlərin həlli yollarını göstərən bu böyük ədəbi abidəyə qayıtmaq zərurəti bütün ciddiliyi ilə ortaya çıxır.
Allahverdi MƏMMƏDOV

Molla Nəsrəddin jurnalı xalq həyatının aynası idi

Biz XX yüzillikdən XXI yüzilliyə keçdik, ikinci minillikdən üçüncü minilliyə gəlib çıxdıq. Dünya dəyişir, dünyanın hər hansı nöqtəsində baş verən hadisə barədə informasiya dərhal Yer kürəsinin istənilən nöqtəsinə ötürülə bilir. Yola saldığımız minilliyin ən böyük kəşfi çap üsulunun — “Qutenberq erası”nın meydana gəlməsi hesab edilir. Çap maşınının ixtirası bəşəriyyəti yeni sivilizasiyaya apardı. İnsanın, cəmiyyətin tirajlanmış sözə ehtiyacı özünü çox tez büruzə verdi. Ayıq ölkələr tezliklə mətbuata, tirajlı sözə yiyələndilər.
Azərbaycan öz mətbuatını xeyli gec yaratdı. Amma ilk qəzetimiz “Əkinçi” tezliklə xalq arasında hörmət qazandı. Onun sözü ötkəm oldu, təsir etdi, nəsil-nəsil insanları tərbiyə etdi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev “Azərbaycanda milli mətbuatın yaradılmasının 125 illiyi haqqında” Prezident fərmanında onun keçdiyi şərəfli yolu belə dəyərləndirirdi: “Milli mətbuatımızın bünövrəsi 1875-ci il iyulun 22-də ”Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsinin nəşri ilə qoyuldu... Milli demokratik mətbuatın “Əkinçi” qəzeti tərəfindən bəyan edilmiş saflığı, ümummilli məqsədlərin təbliği, bəşəri dəyərlərin milli ənənələrlə üzvü vəhdəti... Azərbaycanda milli demokratik mətbuatın gələcək inkişafı üçün təməl daşları rolunu oynadı".
Azərbaycan milli mətbuatının banisi H.Zərdabi “Hər şeydən əvvəl, xalq səadəti yolunda çarpışan, el üçün yaşayıb-yaradan realist-demokratik bir alim, mübariz yazıçı olmuşdur. Xəlqilik həmişə onun ictimai görüşlərinin əsası olmuşdur”. “Əkinçi” mütərəqqi ideyalar yaydığına görə...hakim dairələrin təzyiqlərinə rast gəldi... çar hökumətinin əmri ilə qəzet bağlandı. Zərdabini “siyasi cəhətcə təhlükəli və etibarsız” elan edərək izləməyə başladılar" (V.Məmmədov. “Əkinçi” qəzeti).
Azərbaycanda bütün mütərəqqi mətbuat həmişə senzura təqiblərinə məruz qalmışdır. Belə mətbuat orqanlarına, onların əməkdaşlarına hücumlar, təzyiqlər olmuşdur. lakin maarifçi-demokrat ziyalılarımız bu hücumlardan qorxmamışlar.
Azərbaycanın maarifçi-demokrat jurnalistləri, xüsusilə, milli problemlərin mətbuatda qoyulması zamanı daha ciddi təzyiqlərlə üzləşmişlər. Bu problemlər içərisində azərbaycançılıq ideyalarının ifadəsi mühüm mərhələ təşkil edir. M.F.Axundovun bir çox əsərlərinə hopan bu milli ruh H.Zərdabi, Y.V.Çəmənzəminli, H.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov kimi bir çox ziyalılarda yeni qüvvətlə üzə çıxırdı.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalılarının dərdləri bunlar idi: xalqın savadsızlığı, öz hüququnu dərk etməməsi, azərbaycanlının milli ruhunun özünə qaytarılması və s. Bu problemləri mətbuatın köməyi olmadan həll etməyin mümkünsüzlüyünü ziyalılarımız yaxşı bilirdilər. M.Şahtaxtlının “Şərqi-Rus”u, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlunun “Həyat” qəzeti məhz azərbaycançılıq ideyalarının genitşlənməsi, təbliği, aydınlaşdırılması məqsədilə yaradılmışdı. Lakin bu mətbuat orqanları öz dövrləri üçün nə qədər böyük amallarla yaşamış olsalar da, xalq tribunasına, xalq sözünün əsl məkanına çevrilə bilmədilər. Azərbaycançılıq ideyalarının xalq tribunası missiyasını öz üzərinə “Molla Nəsrəddin” jurnalı götürdü.
Öz sələfləri kimi “Molla Nəsrəddin”in redaktoru da ədəbi və publisist yaradıcılığı “əsrin aynası”, demokratiya uğrunda mübarizədə kəskin silah, kütlələr arasında təbliğatın qüdrətli vasitəsi hesab edir, jurnalını məhz belə bir silaha çevirmək üçün var qüvvəsini əsirgəmirdi". (Ə.Mirəhmədov. “Azərbaycan Molla Nəsrəddini”) C.Məmmədquluzadənin əsas qayəsi azərbaycanlını öz xalqına, millətinə, keçmişinə, ənənələrinə sədaqətli tərbiyə etmək, milləti müasir dünyaya uyğun ölçülər səviyyəsində görmək idi. “Molla Nəsrəddin” bu amallar uğrunda mübarizə fonunda yaranmışdı.
1906-cı il aprelin 7-də işıq üzü görən bu jurnal tezliklə “mollanəsrəddinçilər” məktəbini formalaşdırmışdır. Jurnalın yaradıcıları — C.Məmmədquluzadə və Ö.F.Nemanzadə tezliklə xalq şairi M.Ə.Sabir, realist ədəbiyyatın nümayəndələri Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi, S.Mümtaz və s. kimi onlarca istedadı redaksiya ətrafına toplamışlar. Amma ən əsası budur ki, “Molla Nəsrəddin” “Xalq satira jurnalı” modelinə çevrilmişdir. Bu, çox ciddi bir məqamdır, ona görə ki, yalnız “xalq jurnalı” bu qədər geniş yayıla bilərdi, populyar və təsiredici ola bilərdi.
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin birinci sayında verilmiş “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi bütün mollanəsrəddinçilərin fəaliyyət proqramı kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Elə ilk nömrədən jurnal “o kəsləri deyib gəlmişdi ki, fala baxdırmağı, it boğuşdurmağı, dərviş nağılına qulaq asmağı, hamamda yatmağı” elmdən, maarifdən, öyrənməkdən, düz söz eşitməkdən üstün tuturdular. Əslində, “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsi jurnalın bütün gələcək ruhunu özündə ehtiva edirdi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk nömrələrində dərc edilən felyetonlar onun xalq jurnalı kimi fəaliyyətə başladığını bariz şəkildə göstərirdi. “Bizim obrazovannılar”da öz dilinə xor baxanlar, “qınından çıxıb qınını bəyənməyənlər”, “Qəbirdən məktub”da başqasının vəzifəsini tutmaq üçün onu saxta dava-dərmanla öldürmək, “Niyə məni döyürsünüz”də xalqın dərdinə qalan və onu cəhalətdə saxlayanların satirik müqayisəsi, “Bizə hansı elmlər lazım?”da Avropa mədəniyyətini lağa qoyan, cəhaləti təbliğ edənlərin saxta ideyalarının ifşası və s. kimi aktual problemlər öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin”ə onun elə ilk nömrələrindən çox yerlərdən yazırdılar. Bəlkə də, Azərbaycanın ilk mətbuat orqanlarından idi ki, bu jurnalın bölgə və xarici müxbirləri vardı. Bakıdan, Lənkərandan, Salyandan, Qarabağdan, Aşqabaddan, Dərbənddən, Tiflisdən, Moskvadan, Peterburqdan gələn məktublar çox ciddi problemlər qoyurdu. Və bu problemlərin hamısı mütləq xalqın bir millət kimi formalaşmasına əngəl olan faktlarla zəngin idi. Bəzən jurnal ayrı-ayrı bölgələrin ovqatını əks etdirən məqamları göstərmək üçün müəllif təxəyyülünün məhsulu olan məktublara müraciət edirdi.
“Qarabağdan məktub” adlı bir felyeton azərbaycançılıq ideyalarının çox mühüm tərkib hissəsi kimi diqqəti çəkir. Maarifçiliyin, elmin xalqa, millətə böyük və müsbət təsir gücünü hiss edənlərin və bundan narahat olanların ifşasına həsr olunan bu felyetonda məktub müəllifi qəzetlərin “hürriyyət, elmi-tərəqqi”dən geniş bəhs etmələrini bir bəla kimi qiymətləndirirdi: “Həqiqət nə qədər fikir eyləyirəm mənim rəyim əsla bu cür sözlərə müvafiq gəlmir və qulağım taqqıldayır. Yaxşı, deyən gərək, a başına kül, bəs sizdən qabaq bu elmi nə üçün belə axtaran yoxdu? Axır, qardaş, ağlını başına cəm elə, ata-baba yolu ilə get... elmin sizə nə nəfi var? Hüriyyət nəmənədir? Kim indiyədək Qarabağda onun bəhrəsini görüb və görəcək?”.
Mirzə Cəlil və onun “Molla Nəsrəddin”dəki məsləkdaşları xalqın elmə etinasızlığını azərbaycanlının bir insan, bir millət kimi formalaşmasına mane olan ən narahat ənənə kimi qamçılayırdılar.
Jurnal özünün 1906-cı il tarixli 11-ci nömrəsində “Nəsihət” adlı kinayə üslubunda bir felyeton dərc edib. İmza birbaşa Molla Nəsrəddinin — yəni jurnalın özünündür. Azərbaycandan Dövlət Dumasına seçilən millət vəkillərinin Vətən və xalq dərdinə etinasızlıqlarının tipik ifadəsi kimi qiymətləndirilə biləcək bu felyetonun yarımsərlövhəsi də sarkazmın yüksək məqamıdır: “Camaat vəkillərinə”.
Azərbaycandan Peterburqa yola düşən millət vəkillərinə sarkastik bir müraciətə diqqət edək: “Sizədir bizim ümidimiz, biz müsəlman camaatının ümidi, ey millət vəkilləri!.. Gediniz, amma bunu hər dəqiqə yadda saxlayınız ki, sizin boynunuzda ağır təkliflər var ki, onları əmələ gətirməyi millətimiz sizdən tələb edəcək”. Bəs bu “təkliflər” hansılardır? Demə, millət vəkillərinin Fitielbörkdə (Peterburqda) əsas vəzifəsi “ədəbli, ədəbli, ədəbli” olmaq imiş. “Aman günüdür, biz müsəlman millətini yetmiş iki millətin vəkilləri içində biabır etməyiniz... Bunun da çarəsi heç deməməkdir.
Əgər xamuş (sakit) olmağa aylar ilə, illər ilə dözə bilsəniz, dözünüz və illah əgər səbr və qərarınız kəsildi, bir danışmaq istəsəniz, heç olmasa, millətimizin xoş səadəti və tərəqqisi adına...tələb ediniz ki, Rusiya hökumətinin yolunda can-dil ilə xidmət edən musəlmanlara layiqincə vəzifə və ənam verilsin və bununla belə Rusiyanın müstəbid idarəsinin tərəfdarı olmayan müsəlmanlar Saxalin cəzirəsinə göndərilsinlər".
“Molla Nəsrəddin” jurnalı millətin öz dərdini söylədiyi bir tribuna olmuşdur. “Təzə təlim kitabı” felyetonunda verilən “Molla Nəsrəddinin hesab məsələləri bütöv bir millətin başına açılan oyunların, əzab-əziyyətlərin, haqsızlıqların satirik ifadəsidir: ”Əkinçi əkdiyi buğdanın tozundan on hissəsini verir mülkədara, on hissəsini verir molla və dərvişə (yuxu təbiri, qızdırma duası və qeyri-zəhmətlərin əvəzində), on hissəsini də qlava və pristava rüşvət və divan xərci...
— Əkinçinin özünə nə qədər buğda qaldı?
...İrəvan qubernatoru on dörd il ki bu mənsəbdədir, hər il on müsəlman qulluqdan kənar edir.
— Bu müddətdə qubernator neçə müsəlman çıxardıb?
...Müsəlman uşağı dörd il rus dərsi oxuyub evinə qayıdanda anası ilə rusca danışır.
— Bu hesabla cavan 14 il oxuyandan sonra nə dildə danışacaq?"
Bu “təzə təlim kitabı”nda müsəlman xislətinə aid çoxarvadlılıq, uşağı elmdən yayındırmaq, arvada əşya kimi baxmaq, mövhumata qapılmaq, sahibkarların fəhlələrə zülmü, mollanın məktəbliyə tətbiq etdiyi cəbr üsulları, çörəyə torpaq qatılması üsulları, Naxçıvan hamamlarında suyun antisanitariya vəziyyəti, ehsan sahiblərinin ac-yalavac adamlar əvəzinə toxlara çörək vermələri, müsəlman qızlarının Tiflisdə namazı rusca qılmaları və s. kimi neçə-neçə milli problem öz əksini tapmışdır.
“Molla Nəsrəddin” dönə-dönə deyirdi ki, Vətən qardaşlarımıza “düşmənlərini tanıtmaq” və onları bu düşmənlərlə mübarizəyə hazırlamaq bizim borcumuzdur. Çünki köhnəliklə yeniliyin vuruşmasında fəhlə və əkinçinin kankan və tulambarçının, kontor və mədən işçisinin necə mövqe tutması, qalib, yaxud məğlub olması, “kimdir bizim düşmənlərimiz” sualına düzgün cavab tapmasından çox asılıdır" (Ə.Mirəhmədov).
Jurnalın fikrincə, bəla bundadır ki, “müsəlman qardaşlar”ın böyük bir hissəsi nəinki mübarizə yolundan bixəbərdir, nəinki sosial həyatda avam və fəaliyyətsizdir, hətta mövcud tarixi vuruşlar dövründə dost-düşmənini tanımaqda da çətinlik çəkib; hələ beşikdə ikən “şeytan”, “xortdan”, “cin”, “qulyabanı” kimi mövhümi sözlərlə qulağı dolduğu, cəmiyyət və təbiət qanunları haqqında kifayət qədər təsəvvürü olmadığı üçün o, rastlaşdığı bütün yaramazlıqları, bütün məhrumiyyət və bəlaları ya “tədbiri-xuda”, ya Allahın qəzəbi, ya da şeytan işi kimi başa düşür, ona görə də həmişə “Allahı köməyə çağıranda” qanını soran, ikiayaqlı “zəlillər”dən və “həşəratlar”dan dad çəkmək əvəzinə, deyir ki, “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla”.
Xalqın birliyi, mədəniyyətə qovuşmağı, millətlər içərisində öz yerini müəyyənləşdirməsi, demokratik dəyərlərə yiyələnməsi kimi məsələlərə münasibətini jurnal çox böyük sənətkarlıqla qələmə aldığı felyetonlarda göstərirdi. Yuxarıda xalqın bəzi nümayəndələrinin “bari pərvərdigara, sən məni şeytandan saxla” deyib də bütün nöqsanların, eybəcərliklərin səbəbini şeytanda axtarması “Şeytandan məktub” felyetonunda çox maraqlı şəkildə ifşa edilmişdir. “Şeytandan məktub” bütöv bir xalqın gerçək bir durumda necə olduğu haqqında satirik-informativ təqdimatdır.
Şeytanın dili ilə verilən bu məktubda şeytan müsəlmanların öz bəd əməllərini onun adına yazmalarından şikayət edir: “Guya ki, mən demişəm onlara adam öldürünüz! Yaxşı iş tutmuyunuz! Məktəb açmıyınız! İttifaq etməyiniz”) Və mənə lənət edirlər. Şeytan yazır: “Mən on ildir ki, müsəlman vilayətlərindən çıxmışam, çünki sizdə müsəlmanların öz aralarında çox şeytan var. O işlər ki, mən gərək onlara dəlalət edəm, o işi onlar özləri edirlər”.
Sonda şeytan bu məktubundan məqsədini belə göstərir: “Bu məktubu yazmaqda məqsədim odur ki, hər cürə pis işlər ki, müsəlmanlar tuturlar, qiyamət günündə Allah divanında cavabdeh özləridir, hərgah desələr, pərvərdigara, bizi şeytan aldatdı, onda mən də ərz edəcəyəm ki, ey adil Allah, vallah yalan deyirlər, heç bunların pis işindən xəbərim yoxdur, vallah xəbərim yoxdur, billah xəbərim yoxdur”.
“Şeytanın məktubu” kimi yüzlərlə felyeton jurnalın “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsində vəd etdiyi proqramın necə gerçəkləşdirildiyindən xəbər verir.
“Molla Nəsrəddin” jurnalının ideyaları və onların gerçəkləşmə üsulları heç vaxt köhnəlmir. Əksinə, bu gün Azərbaycan jurnalistikasında rastlaşdığımız mövzu monotonluğu, üslub yeknəsəqliyi, qərəzlilik və birtərəflilik, təhqir və böhtan, siyasiləşmə məqamlarını aradan qaldırmaq üçün dönə-dönə “Molla Nəsrəddin”ə – xalqın dərdini, millətin problemlərini yaşayan və bu problemlərin həlli yollarını göstərən bu böyük ədəbi abidəyə qayıtmaq zərurəti bütün ciddiliyi ilə ortaya çıxır.

Allahverdi MƏMMƏDOV

Mollanəsrəddinçilik və onun qaynaqları

http://www.elsever.biz/

Dünya şöhrəti qazanmış mənəvi mədəniyyət abidələrimizdən biri, doğma хalqımızın mövqeyini əks etdirən, 1906 - 1931-ci illərdə fəaliyyət göstərən güclü satira jurnalı «Molla Nəsrəddin» tariхə mübariz, orijinal mətbuat orqanı kimi daхil olmuş, Azərbaycan хalqının siyasi təfəkkürünün formalaşmasında, mədəni inkişafında rol oynamış və tariхdə özünəməхsus iz qoymuşdur.
«Molla Nəsrəddin» jurnalı bolşevik hərəkatının yarandığı və gurlaşdığı dövrdə fəaliyyətə başlamış və həmin tariх kəsiyində hələ yeni olan ictimai - siyasi, ədəbi mühitə qatılmışdır. Ona görə də jurnal bu yeni və gərgin mühitin хüsusiyyətlərini, əhval - ruhiyyəsini əks etdirmişdir. Ümumiyyətlə, sağlam, məntiqli satira bütün dövrlər üçün aktualdır. Tariхə nəzər salsaq hər dövrün özünəməхsus yaхşı və pis cəhətlərinin olduğunu görərik. Məhz pis cəhətlər tənqidin, satiranın yaranmasına təkan vermişdir. Çünki nöqsanlar, çatışmamazlıqlar, bir qayda olaraq, tənqid, satira hədəfi olmuşlar. «Molla Nəsrəddin» öz dövrünün əyər - əskiyini, nöqsanlarını satira, gülüş atəşinə tutur, bu yolla ictimaiyyətin diqqətini bu amillərə cəlb edirdi.
«Molla Nəsrəddin»in banisi və redaktoru yazıçı - mütəfəkkir və ictimai хadim Cəlil Məmmədquluzadə jurnalın yaranmasından danışarkən deyirdi: «Molla Nəsrəddin»i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı». «Molla Nəsrəddin»in ideya istiqaməti, satira üslubu, rəngarəng rəsmləri dövrünün ictimai - siyasi şəraitindən qidalanır və tələblərinə cavab verirdi.
Jurnalın redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə onun fəaliyyətinə istiqamət vermişdir. «Molla Nəsrəddin»in hökümət tərəfindən təsdiq edilmiş proqramı aşağıdakı hissələrdən ibarət idi:
1.Söhbətlər, 2.Atmacalar, 3.Felyeton, 4.Yumorlu şerlər, 5.Yumorlu teleqramlar, 6.Satirik hekayələr, 7.Lətifələr, 8.Poçt qutusu, 9.Yumorlu elanlar, 10.Şəхsi elanlar, 11.Karikatura və illyustrasiyalar. Lakin redaksiya çoх vaхt təsdiq olunmuş proqramm çərçivəsindən kənara çıхır, müəyyən dövr və hadisələrin ortaya çıхardığı məsələlərə biganə qalmır, onlara münasibət bildirirdi.
«Molla Nəsrəddin»in nəşrinə rəsmi icazə alındığı gündən (26.02.1906) jurnalın işıq üzü görməsində, materialların işlənib hazırlanmasında, maddi problemlərin həllində Ömər Faiq Nemanzadə Cəlil Məmmədquluzadənin yaхın köməkçisi olmuş, bir neçə il onunla çiyin - çiyinə çalışmışdır.
1906-cı il aprelin 7-də jurnalın birinci nömrəsi çıхdıqdan sonra yüzlərlə yazıçı və ədib jurnal ətrafında birləşdi. Bundan başqa, «Molla Nəsrəddin»in səhifələrində çap olunan müхtəlif yazıların müəllifləri içərisində müəllimlər, həkimlər, tələbələr, alimlər, fəhlələr, kəndlilər və şəhər sakinləri də var idi. Jurnalın ünvanına hər gün müхtəlif yerlərdən yeniliklərlə dolu məktublar gəlirdi və bu məktublar jurnalın mövzu rəngarəngliyində və təzələnməsində mühüm rol oynayırdı. Jurnalın məzmun rəngarəngliyinə görə M.Ə.Sabir onu «əsrin aynası» adlandırmışdı. Ümumiyyətlə, «Molla Nəsrəddin» baş redaktorla bərabər zəhmətkeş Azərbaycan ziyalılarından ibarət müəllif ordusunun səyi nəticəsində fəaliyyət göstərirdi. Cəlil Məmmədquluzadə bunu dərin minnətdarlıq hissi ilə qeyd edirdi: «Molla Nəsrəddin» tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. «Molla Nəsrəddin» bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam».
Azərbaycanın milli mətbuat tariхində «Molla Nəsrəddin» ilk mətbuat orqanı idi ki, dövrün mütərəqqi yazarlarını ətrafında toplamış və onlar üçün yaradıcılıq və ədəbi jurnalistika mərkəzi olmuşdu. «Molla Nəsrəddin»in müəlliflərindən Cəlil Məmmədquluzadəyə ən yaхın olan görkəmli sənətkar M.Ə.Sabir idi. Azərbaycan ədəbiyyatı tariхində müstəsna rolu olan, öz orijinal poeziyası ilə ədəbiyyata bir yenilik gətirən, ifadə üslubu, yaradıcılıq istiqaməti və mahiyyəti nöqteyi - nəzərindən başqalarından təmamilə fərqlənən M.Ə.Sabir Azərbaycan poeziyası tariхində yeni mərhələnin əsasını qoymuşdur. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı Məmməd Arif Cəlil Məmmədquluzadəni jurnalın beyni, Sabiri isə qəlbi və ruhu adlandırmışdır.
«Molla Nəsrəddin» az vaхt ərzində хalqın məsləhətçisinə çevrilmişdi. O, хalqa tariхi inkişafın istiqamətini müəyyənləşdirməkdə, cəmiyyətin tərəqqi yolunu düzgün tapmaqda kömək edirdi. Jurnalın işi хalqı ictimai fəaliyyətə cəlb etməyə, mütərəqqi mədəniyyəti təbliğ etmək kimi sahələrə həsr olunmuşdu. «Molla Nəsrəddin» elmin, maariflənmənin təbliğinə, savadsızlığın aradan qaldırılması prinsiplərinə хidmət edirdi. Jurnal ictimai fikrin təşəkkülünə, cəmiyyətdə ideya - tərbiyə işinin həyata keçirilməsinə, kütlələrin siyasi şüurunun inkişafına kömək etməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin»in bədii və siyasi publisistikası məhz bu istiqamətdə məsələlərin həllinə həsr edilmişdi.
Jurnalın səhifələrində həyatın ictimai - siyasi, mənəvi cəhətləri mollanəsrəddinçilər tərəfindən təhlil olunur və öz qiymətini alırdı. Nöqsanlar maraqlı, məzəli və tikanlı, kəskin gülüş vasitəsilə jurnalın səhifələrində əksini tapırdı.
«Molla Nəsrəddin» XX əsr tənqidi və demokratik jurnalistikasının ən aydın göstəricisi kimi ona başçılıq edirdi. «Molla Nəsrəddin» Azərbaycan milli mətbuatına, jurnalistikasına yeni dalğa kimi daхil olmuş və ana dilimizə yeni söz, «mollanəsrəddinçilik» sözünü gətirmişdir.
«Mollanəsrəddinçilik» - azadlıq və demokratiya uğrunda mübarizə, ədəbiyyatda realizm və satira, dildə хəlqilik, sadəlik, aydınlıq, mətbuatda demokratik baхışlar və mübarizlik deməkdir. Bütün bu хüsusiyyətlərin bu gün də nə qədər aktual və zəruri olduğunu inkar etmək olmaz.
Jurnalın peşəkar jurnalist olmayan müəllif və yaradıcıları öz işlərində siyasət və ədəbiyyatı ustalıqla birləşdirmişlər. Onlar jurnalın səhifələrində cəmiyyətdəki nöqsanları ifşa etməklə bərabər, onların aradan qaldırılması yollarını da göstərirdilər. «Molla Nəsrəddin»in uğrunda mübarizə apardığı tərəqqi, demokratiya, azadlıq ideyalarının məzmunu və dəyərlər bu gün dəyişmişdir. Buna baхmayaraq, «Molla Nəsrəddin»in хalqa, Vətənə хidmət prinsipləri bu gün də örnək və хüsusilə, müasir KİV-lərə nümunə ola bilər.
«Molla Nəsrəddin»in milli irsimizlə yanaşı, dünya хalqlarının mədəniyyət nümunələrinin öyrənilməsi və təbliğində böyük хidmətləri vardır. «Molla Nəsrəddin»in mütərəqqi ideyalarından biri milli ədəbi dili inkişaf etdirmək və onu daha yüksək tərəqqiyə çatdırmaq ideyası idi.
Mütərəqqi ideyaların təbliği, mübarizə istiqaməti, vətənpərvərlik hissləri və хalqının maariflənməsi və mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi zəminində apardığı ideoloji təbliğat nöqteyi - nəzərindən «Molla Nəsrəddin» jurnalı «Əkinçi»nin varisi və davamçısı sayıla bilər.

Vəfa Seyidova

v_seidova@azfreespeech.org

CARICATURE AND CARTOON IN IRAN

By: MASOUD SHOJAI TABATABAI

At the beginning of the 19th century the British and Russian colonialists were attempting to plunder the Iranian natural resources and were doing everything possible to make this country their colony. The Russian Empire occupied a vast part of the wealthiest and fertile territories of Iran, and the historical fate of the people of those territories was gradually separated from that of the rest of Iranians. The Tsarist government of Russia which for long had cast covetous eyes on these affluent regions of Iran began to expand its establishments into the occupied territories, to the extent that by the end of 19th century and the beginning of 20th century. Important cities of these territories came to form one of the prosperous regions of Russia. The people of these regions who had lost all hope of getting help from the traitorous Qajar kings had no choice but to surrender to Russian Pristaves and Nachalinks who were more perfidious and cunning than the Qajar Bakes and Daroughehs.

During the period of the Tsarist government’s domination over the Azerbaijani lands very harsh conditions prevailed over the political and cultural life of the people. This government biased against these people and held them in contempt. By adopting a program of racist teachings and inculcations it managed to create disdain in the minds of the Russian people against non-Russian nations and to persuade them to officially considered them as strangers. As a result of such policies from the very beginning there were rebellions and uprisings of the people of Azerbaijan and other places against the Tsarist government in different ways.

Because of its colonialist aims and to exploit the national and human resources of the land, Russian government expanded its industries in to the different cities of Azerbaijan especially Bakou. This moved large groups of people to the cities from the villages in different parts Caucasia in order to find jobs. Groups of Iranians especially from the province of Azerbaijan in Iran also joined the influx.

With the arrival of the great mass of Iranian people into these cities and taking into account the fact that they took with themselves their own cultural and political ideas, the people of these cities were gradually given a new level of awareness. The consequences of this increased awareness induced movements against the despotic Tsarist regime, which had been formed during many centuries.

Although the 1905 Revolution against the Tsarist system in Russia was defeated, it still forced the regime to grant some concessions in regard to the people’s newfound awareness. As a result, an atmosphere was created in which certain groups set up organizations and began organizing the people and establishing political party offices. The constitutional movement in Iran, which had its roots in all sections of Iranian society, affected the continuation of the Russian revolution because of the direct conflict between Iranian citizens in the north of Iran and Tsarist forces.

Different newspapers were published for propaganda purposes and inviting the people to join the different parties and groups, which mainly gathered beneath the banner of Russian social democratic organizations under the leadership of Stalin, and these continuously reflected situations and events occurring at home and abroad especially in Iran.

The MuIIa Nasreddin Weekly

The history of the press in Azerbaijan an area, which covers a part of Russia and a great part of Northern Iran, began in the 1870’s and in a short period of time, became one of the most important socio-political and literary organs. The Tsarist government, especially after the effects of the 1905 Revolution, was obliged to publish a hypocritical declaration on March 18, 1906, to show a certain extent of tolerance and to exercise to bear the press. It was after this publication that newspapers and other publications related to different factions were introduced.

At this time, different groups related to the social democratic party used the occasion to freely publish their newspapers, documents, and items, which up until then had been published secretly. Among the newspapers of this period are "Hemmat","Daavat" ,”Takamol ", “Foyouzat” ,”Hayat” , “Shalaleh” , and “Ershad” which were published in Azerbaijan in Azeri Language. Satirical newspapers were also published, and in order to promulgate their views they used a certain style, which adopted a humorous and ridiculous language that had its roots of the culture of the people of this land. Consequently the circulation of such publications was very high. PubIcations like "Mulla Nasreddin, "Zanbour", "Touti ‘Lak-Lak’ "Babaye Amir" "Mashal", "Bohloul" and other were published. Mulla Nasreddin led them all in style, the rest merely copied in one way or another.

The name of the magazine was taken from the mythical story of the honest and humorous Mulla Nasreddin a very famous and familiar name amongst the people. The magazine adopted the same style as that of which was used in the mythical story of Mulla Nasreddin and expressed daily events to the people through caricatures and humorous texts.

The first issue of Mulla Nasreddin was published in Tbilisi the center of Georgia under the editorship of Mohammed Gholizadeh on April 7, 1906. According to some reports, Jalil Mohammad Gholizadeh was born in Nakhjavan, and according to others his birthplace was Caucasia. He was proficient in Persian, Azeri, and Russian languages. When he was 14 years old he entered Darollmoalemin in the city of Qouri in Georgia, and after finishing his studies there he spent some years teaching in the local schools. In 1904 he went to Tbilisi and began to work as a writer for a newspaper called "Shargeh – e – Rous ". In 1905, after the newspaper had banned to be published the young writer assumed responsibility of its printing-house and changed its name to "Matba‘eh Gheiraf". Because of the censorship laws laid down by the Tsarist government he did not have the opportunity, to continue his activities. It was not until 1906, after the constitutional Revolution had provided a suitable juncture, that Gholizadeh along with Faegh Afandi

Ma‘amanzadeh, began to publish a weekly edition of Mulla Nasreddin under the supervision of the "Demokrat organ”. Muhammad Gholizadeh gathered around many of the outstanding cartoonists and writers of that time, and by using the works of cartoonists like, "Roter" "O.A. Shamrling, Azim Azimzadeh, Behzad, Mousayef, Yousef Vazir Ginosky, lbrahim zadeh and others, he selected cartoons as a realistic and critical form of illustration of the kind that was popular in Europe at that time. Although Gholizadeh ‘s weekly was greatly influenced by Turkish and Caucasian publications, still, because of the services granted by the great masters like "Roter" and "Shamrling" and the famous writers like Mirza Ali Akbar Taherzadeh (better known as "Saber",) Abdulrahim Haghverdiov, Mohammad Saeed Ordubari, etc …it became the vanguard of the critical, humorous and political publications, at that time how ever, it must be accepted that this weekly provided a turning point in the development of caricature and humorous literature in the Azeri and Turkish languages.

The weekly Mulla Nasreddin journal was printed and published in Tbilisi from 1906 until 1917, in Tabriz from 1921 until 1922,and in Baku, from 1922 until 1931 through lithographic printing. Its pictures were printed in color and in black and white. Its first page had the title of Mulla Nasreddin in Arabic and the same name in Russian below. The date was printed above the title according to the Christian and Islamic calenders. The number of the issue was added and the price was printed below the title both in Russian and Azeri. This weekly was published in Azeri and sometimes had a page or a column in Persian. There were eight pages and the size of the pages was 24x32 cm, the circulation of its first issue was 1000, the second one 2000 and the circulation of the other issues numbered, 5000 in a week.

The weekly Mulla Nassrulldin which claimed to be the supporter of freedom demand a severe attack on dictatorship in all its forms, and it considered itself to be the vanguard of such an attack of course in satirical way. Its destination and aims were in accordance with the policies of the social democratic party.

In the first issue a caricature by shelling was printed on the first page. This caricature showed the sleeping world of Muslims, on arising from their slumber, while yawning Mullanassrulldin was drawn looking down at them.

He was presented as a white-bearded old man and his physical appearance was meant to depict the contemporary the Muslims.

Roter and shelling who were originally from Germany, played an important role in presenting the Mulla‘S character to the people. At first, because of their lack of familiarity with the local and traditional customs of Iran, they could not attract the eple to he extent that they thought they would have been able to. Thus they begin traveling around the Iranian cities and villages and upon becoming relatively familiar with the local culture and tradition, they started their work of satirizing this culture and tradition. At times they went too far in their task, and their satirical portrayals became offensive. Because of these insults the Iranian clergy at that time boycotted this weekly along with its writers and designers and started to oppose it.

Rater with his realistic caricatures and because of this complete acquaintances with the psychological and visual significances of caricature, showed the complex how’s and whys in this work. He paid complete attention to the object’s kind and tissue; he was always searching for satirical themes. He drew his caricatures with diligence and with a careful exactness about details. He used several hash hours in order to show shade and light and light and in order to express depth and volume. This is why his work could not be copied and therefore his style was not adopted as common practice.

In 1920 Gholizadeh came to Tabriz and s stayed there for a year, and in 1921 he published his newspaper. He published and issues of this newspaper in this city the location of its office in Tabriz was in the Omid Matba ‘e (press), the Ostad Shagerd Bazaar, Prince Nosratollsaltafleh‘s house.

The subject matter of the primary pictures of Mulla Nasseruddin was set forth by Jalil Mohammad Gholizadeh and the pictures were drawn by Rater under his direct supervision. Rater’s pictures soon found popularity with the people because of their closeness to reality. His work ‘Without comment” was published in Mulla Nasserulddin. In addition to the literate people, these works became greatly popular with the illiterate people. Every person could use these pictures establish some kind of a relation the daily events and problems as dictated by the artist. Shilling however used to draw his caricatures simple and creative lines avoiding unnecessary lines, he also rejected the creation of atmosphere in his it was for these reasons that his caricatures were imitated by the majority of Iranian caricaturists, to the extent that there is not the slightest difference technically between his works and the works of Iranian caricaturists designers. Shilling’s simple a explicit designs with relative action in form and style, was nor from Rater’s realistic approach. Effect, the personality set forth by these two designers was closer realistic forms than caricatures.

Rater and Shilling, the main image makers of the Mulla Nasserulddin monthly, showed a great understanding of social subjects and social problems and this played important part in making magazine the most prominent satirical publication among the magazines that time.

Information gathered from the surviving documents of this magazine suggests that eight image makers caricaturists from different nationalities worked for the Mulla monthly from its first publication 1917. They are:

0.1. Shemerling (Shilling). I. Rater, Azim Azimzadeh, Giladzeh, Yosef vazir, Kh. Mosayev, A. Ebrahimzadoll and Grinovski.

Rater and Shilling worked for the magazine longer than others.

After them Azim Azimzadeh took over Rater and Shilling helped Gholizadeh greatly in getting Multi Nasseruldin off the ground.

• Sources:

1) Azarbaijan Satire Rouznamehlary Nazem Akhondou Tehran, Farzaneh publishers September 1971
2) Mulla nasserulddin the Enghelab Pake magazine, Mohammad Pifon Tehran, KAR publishers 1979
3) From Saba till Nima, A Yahya, Tehran, Amirkabir second volume