sâbir-türkce

ترجمه و تلخيص از: "آذربايجان طنز روزنامه لری"
نوشته : ناظم آخوندوف
تهيه و تنظيم: موتلو

در زمان انقلاب مشروطه در ايران نشريات متعددی به چاپ می رسد. از جمله "صور اسرافيل" در تهران ، "نسيم شمال" در رشت، "آذربايجان" درتبريز، "آموزگار" و.... اين نشريات عمدتا از روزنامه طنز "ملانصرالدين" - که به زبان ترکی آذربايجانی در تفليس چاپ می شد- متاثر بوده اند. بطوريکه در بسياری از آثار سيد اشرف الدين گيلانی - که "نسيم شمال" را در رشت منتشر می کرد- شاهد ترجمه، اقتباس و تقليد از اشعار ميرزا علی اکبر صابر هستيم. نسيم شمال نقدهای اجتماعی "ملانصرالدين" را می ستود. وی در شعری خطاب به ملانصرالدين چنين می نويسد:

هر چند تو ای قدوه احرار آملّا!
شعر تو بود لولو شهوار آملا!
نام تو بود شهره ، اقطار آملا!
با اين همه شيرينی گفتارآملا!
بيهوده مزن چانه بسيار آملا!
در نقطه قفقاز توچون شمع و چراغی
در خطه تفليس تو چون بلبل باغی
اما بر کهنه پرستان چو کلاغی
از بس که زدی بر همه منقار آملّا!

بير لات باباسان، خئيمه و خرگاهه ساتاشما!
ای موللا عمو، چوخ دا بيزيم شاهه ساتاشما!
ايراندا اولان خوسروو-ى جمجاهه ساتاشما!
ژورنالدا بو خالقی ائيله مه خوار٫ آموللا!

اشعار درر بار تو چون قندونبات است
قدری جلو هجو نگهدارآملا!
"اشرف"بودت يار وفادار، آملا!

گفتيم سيد اشرف الدين گيلانی در بسياری از آثار خود راه اقتباس يا ترجمه از اثار "صابر" را پيموده است. به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می کنيم:

فعله! اؤزونو سن ده بير اينسان می سانيرسان؟
پولسوز کيشی، اينسانليغی آسان می سانيرسان؟
فقر ايله غنا اهلينه کيم وئردی موساوات؟
معنادا دا، صورتده ده وار بوندا موکافات

نسيم شمال:

ای فعله تو هم داخل آدم شدی امروز؟
بيچاره تو هم ميرزا مشمشم شدی امروز؟
هرگز نکند فعله به ارباب مساوات
هرگز نشود صاحب املاک دموکرات
زيرا که تو در فقر مسلم شدی امروز
بيچاره تو هم ميرزا مشمشم شدی امروز

صابر:(اززبان محمد علی شاه)

آی آلان! مملکت-ى رئی ساتيرام
چوخ اوجوز قيمته هر شئی ساتيرام

نسيم شمال:

حاجی بازار رواج است رواج
کو خريدار حراج است حراج

صابر:

آخ نئجه کئف چکمه لی اييام ايدی
اوندا کی اؤولاد-ى وطن خام ايدی

نسيم شمال:

آخ عجب ايام خوشی داشتيم
حجت و ايام خوشی داشتيم

از ديگر نمونه ها می توان به موارد زير اشاره کرد:

"گفتگوی 14 نفر در يک مجلس" که مشابه "بير مجلسده اون دؤرد کيشینين صؤحبتی" صابر سروده شده ،"نامة يک تاجرزاده از مسکو به پدرش" که مشابه "ای داد، بيداد اردبيل" صابر سروده شده، شعر طنز "شلاق" که مشابه "سؤال_ جواب" صابر سروده شده و "سؤال جواب و تکفير" که مشابه " احوال پورسانليق و يا خود قونوشما" صابر سروده شده است.

از شعرای ايرانی دهخدا،لاهوتی، کمال و نيما يوشيج، تأثيرات فراوانی از "صابر" پذيرفته اند. اما در اين ميان سيد اشرف الدين گيلانی بارز تر است. وی نشريه " نسيم شمال" را به شيوه "ملا نصرالدين" اداره می کرد.

سيد اشرف الدين خدمات شايانی به ادبيات انقلابی ايران عصر مشروطه نمود. وی در اشعار طنز آلود خود به انتقاد از استبداد حاکم در ايران می پرداخت. گيلانی در يکی از اشعارش که تحت تا ثير "قوجاليقدان شکايت" صابر سروده، چنين می نويسد :

گرديد وطن غرقه اندوه ومحن وای
ای وای وطن وای

خيزيد و رويد از پی تابوت و کفن وای
ای وای وطن وای

سيد اشرف الدين که در ايران با نام "نسيم شمال" معروف است در سال 1872 ميلادی در قزوين ديده به جهان گشود. مجموعه آثار وی در کتابی با نام "نسيم شمال" که مشتمل بر حدود 200 اثر وی است به چاپ رسيده است. در اين کتاب گذشته از مواردی که ذکر شد ترجمه و اقتباس اشعار ديگری از صابر نيز آمده است. همچون "آغرين آليم آمشدی سيژيمقلی!" ،"چاتلايير خانباجی غمدن اوره گيم"،"کوچه ده توولان ای اوغول صنعتين اولمور اولماسين!" ،"سن بئله ايميش سن آی بارک ا... سنه!"،"اول گون کی سنه خالق ائدر لطف بير اولاد".

تأ ثير " ملا نصرالدين" ا همچنين در روزنامه "صوراسرافيل" که دراين زمان توسط "ميرزا جهانگيرخان شيرازی" در تهران منتشر می شد می توان مشاهده کرد. در اين نشريه، ستونی با نام "چرندوپرند" و با امضای "دخو" توسط مرحوم دهخدا نوشته مي شد که در آن دهخدا با زبان طنز به انتقاد از مسائل اجتماعی روز می پرداخت. در روزنامه صوراسرافيل نامه ای از دهخدا خطاب به "ملا نصرالدين" چاپ شده است. که با عنوان "شيخ الاسلام عزاسيندا جناب ملا نصرالدينه تعزيت" چاپ شده بود، دهخدا درگذشت يکی از مخالفان سرسخت مشروطيت را به طنز به ملانصرالدين تسليت می گويد.در اين نامه دهخدا علاقه وافرخود را به "ميرزا جليل محمد قلی زاده" سردبير ملا نصرالدين چنين ابراز می دارد:

قافقازدا دايان کؤچنده بير آز
مندن يئتير ائی صبا، به اعزاز
چوخلوجا سلام، او بی قرينه
قافقازداکی موللانصردينه(1)

همچنين دهخدا با يادآوری خفقان حاکم در ايران چنين می نويسد:

... هر چند کی چوخلو باش کسيلدی
توپلارا جنازه لر آسيلدی
مينلرجه داغيلدی خانومانلار
چوخلوجا ييخيلدی دودمانلار...

به لحاظ فرم و مضمون آثار دهخدا ، شباهت بسياری به آثار ميرزا جليل محمد قلی زاده دارد. مرحوم دهخدا مطلب بسياری زيبايی دارد که به تأثير از "ايراندا حوررييت" ميرزا جليل نگاشته است. دهخدا در لغتنامه سترگ خود با تجليل از روزنامه "ملانصرالدين" و "علی اکبر صابر" ياد می کند و از صابر به عنوان يکی از بنيانگذاران ادبيات نوين شرق ياد می کند. همچنين وی را با توصيفاتی همچون شمعی که ديگران چون پروانه به گردش در طوافند، کسی که يک شبه ره صد ساله پيمود و نويسنده ای که قرنها از زمان خود پيش بود ، می ستايد.

از ديگر نشريات منتشره در تهران که تحت تأثير "صابر" قرار داشتند می توان از "پيمان"، "اميد" و "بابا شمل" نام برد. در اين زمان اشعار صابر در مجلات "دماوند" و "شعله ور" نيز به چاپ رسيد.

کتاب دو جلدی "تاريخ ادبيات و مطبوعات ايران در عصر مشروطه" اثر "ادوارد براون" که به همت محمدلو عباسی ترجمه شده است، حاوی پاورقيها و توضيحاتی است که مترجم بدان افزوده است. در اين توضيحات و پاورقيها، مترجم تأثير مطبوعات و ادبيات قفقاز را در دوران مشروطه بر ادبيات ايران نشان می دهد. عباسی همچنين در سری مقالاتی که در نشريه " وطن يولوندا" به روشن سازی تأثير نويسندگان روزنامه "ملا نصرالدين" در ادبيات ايران می پردازد. علی عسگر هلاليان در مقاله ای با نام "صابر" به نقش اين شاعر و تأثير شگرف او در تفکر اجتماعی ايران پرداخته است. در اين مقاله از صابر با عنوان کسی که خود را وقـــف آزادی ايران نمود نام برده می شود. همچنين ترجمه فارسی شعر "نوحه ملی" صابر به عنوان نمونه در اين مقاله درج شده است.

سيد احمد کسروی در کتاب "تاريخ مشروطه ايران" و "در پيرامون ادبيات" نقش روزنامه "ملا نصرالدين" و اشعار صابر در انقلاب مشروطه ايران ارزنده توصيف می کند. او همچنين در مجله ای که با نام "پيمان" منتشر می کرد شعر معروف "دلبر" صابر را به چاپ رساند. اندکی بعد ترجمه فارسی اين شعر نيز در "پيمان" به چاپ رسيد.

پاورقي:

(1): صور اسرافيل شماره 23